Słownik Geograficzny Krόlestwa Polskiego i innych ziem Słowiańskich

z końca XIX wieku

 

POLSKA

 

Gubernia suwalska – utworzona w 1866

Powiat suwalski (16 gmin i jedno miasto Suwałki) – Andrzejewo, Czostkόw, Filipόw, Hytta, Hańcza Stara, Jeleniewo, Kadaryszki, Kukόw, Koniecbόr, Maćkowo, Pawłόwka, Przerośl, Sejwy, Wiżajny, Wόlka, Zaboryszki.

Powiat augustowski (12 gm) – Augustόw, Balia Wielka, Bargłόw, Dowspuda, Dębowo, Hołynka, Kolnica, Kuryanki, Łabno, Petropawłosk, Szczebro-Olszanka, Sztabin, Wołowiczowce.

Powiat kalwaryjski (15 gm)

Powiat maryampolski (14 gm)

Powiat sejneński (14 gm) – Berżniki, Hołny Wolmera, Kopciowo, Krasnowo, Krasnopol, Kudrany, Lejpuny, Łoździeje, Metale, Mirosław, Pokrowsk, Sereje, Święto-Jeziory, Wiejsieje.

Powiat wyłkowyski (12 gm)

Powiat władysławowski (11 gm)

 

 

 

Gmina Augustόw

Augustόw

Miasto głόwne powiatu tej nazwy, leży nad rzeką Nettą, pod 53°49’ szerokości i 10°38’ długości geograficznej, przy trakcie bitym warszawsko-kowieńskim, o 240 wiorst od Warszawy, o 28 od Suwałk, o 73 od Grodna. Augustόw posiada urząd powiatowy, sąd pokoju V okręgu, należący do zjazdu sędziόw w Suwałkach, zarząd kanału augustowskiego, stacyę pocztową, stacyę telegraficzną międzynarodową. Kościołόw znajduje się w A. cztery: katolicki, ewangielicki i dwa prawosławne. Ludność Augustowa wynosi w samem mieście 7846 w tem mężczyzn 3939, kobiet 3907, domόw 501; przedmieścia: Białobrzegi, Biernatki, Klonownica, Turόwka, Wόjtowskie-uwołoki i Żarnowo, mają razem mk 2105: w tym mężczyzn 1086, kobiet 1019; domόw 327. Do miasta należy obecnie 446 włόk a w tej liczbie 139 włόk lasu, 15 włόk jezior i 5 nieużytkόw. Dziesiejsze przedmieścia: Żarnowo, Biernatki, Turόw są to dawniejsze obręby leśne, dodane miastu przez Zygmunta Augusta w 1564. Augustόw został założony przez Zygmunta Augusta w 1561 roku na gruntach krόlewskiej włości Knyszyn i nazwny od imienia właściciela. Rybołόstwo, piwowarstwo, wyszynk trunkόw i handel stanowiły głόwne zajęcie mieszkańcόw. Zbudowane z drzewa, ulegało łatwo pożarom, lecz szybko się odbudowywało, mając obfitość drzewa w sąsiednich puszczach ekonomii grodzieńskiej. W miejscu poprzednich drewnianych kościołόw wzniesiono ze składek parafii murowaną świątynię w 1848r. W kaplicy na przedmiściu jest obraz Chrystusa, uważany za cudowny i stanowiący cel pobożnych pielgrzymek w czasie odpustόw. Augustόw, parafia katolicka, należy do dekanatu augustowskiego; istniała też tu parafia i dekanat grecko-unicki. Dekanat katolicki dyecezji sejneńskiej składa się z 12 parafij, położonych w powiecie augustowskim: Adamowicze, Augustόw, Bargłόw, Hoża v. Sylwanowce, Jaminy, Janόwka, Krasnybόr, Raczki, Studzieniczna, Szczebra, Sztabin i Teolin. Augustowski dekanat byłej dyecezyi chełmskiej obrządku grecko-unickiego w 1863 dzielił się na 10 parafij: Augustόw, Balla kościelna, Hodyszόw, Hołynka, Lipsk, Łubno, Perstuń, Rygałόwka, Sopoćkinie, Wysokie-Mazowieckie. (Por. „Miasto A.” Przez Jan Jarnutowskiego Bibl. War. 1863 II-149 a także Bibl. War. 1857, III-IV i 1858 II). Powiat augustowski guberni suwalskiej graniczy na pόłnoc z suwalskim i sejneńskim, od zachodu i południa z gubernią grodzieńską, od południo-zachodu z łomżyńską a na zachόd przytyka do Prus. Rozległość ogόlna wynosi 36,3 mil. kw. Powierzchnia ziemi przedstawia rόwninę z niewielkimi wyniosłościami, ktόre przechodzą w sąsiednie powiaty pod nazwą wzgόrz augustowskich. Wielka ilość lasόw (około 70,000 dziesięcin) zasila wodą gęstą sieć rzeczek, jezior i bagnisk. Z rzek najważniejsze są: Niemen stanowiący wschodnią granicę powiatu, Czarna Hańcza oddzielająca go w pόłnocnej stronie od sejneńskiego i Biebrza na południowej granicy. Z odprowadzających zaś miejscowe wody w obrębie powiatu: Netta, Stawiska i Jarzębianka z licznymi dopływami. Jeziora grupują się przeważnie w pόłnocno-zachodniej części powiatu; znaczniejsze są: Sajno, Necko, Białe, Niższa Rozpuda, Studzieniczne, Gorczyca, Orle, Paniewo, Krzywe, Mikaszewo itd. Przeważnie piaszczyste grunta wytwarzają glebę żytnią II klasy, jedną z najuboższych w Krόlestwie; w gubernii suwalskiej zaś powiat Augustόw zajmuje w rzędzie 7 powiatόw piąte miejsce co do urodzajności. Wysiew pszenicy wynosił średnio (w latach od 1870 do 1872) 1,300 czetwiertii, żyta 16,000 cztrwiertii; zbiόr zaś średni 8,300 czetwiertii pszenicy i 67,000 czetwiertii żyta. Hodowla inwentarza nie przedstawia nic godnego uwagi. Stadniny koni utrzymywane są w Świacku i Wasilewiczach, posiadłościach hr. Wołowiczόw. Przemysł fabryczny na niskim stopniu. Prόcz gorzelni i browarόw tylko fabryka odlewόw i narzędzi rolniczych w Sztabinie. Rękodzielnictwo ogranicza się na zaspakajaniu miejscowych i to najprostszych jedynie potrzeb. Wieśniacy zajmują się tkactwem i pędzeniem smoły; handel koncentruje się w Augustowie i nie przedstawia godnych uwagi rezultatόw. Komunikacyjne środki stanowią przede wszystkim rzeki spławne: Niemen, Biebrza i kanał augustowski przerzynający powiat na długości 98 worst; obok tego przecinają powiat: trakt bity kowieński w zachodniej stronie i krόlewiecki we wschodniej; łączy je droga pocztowa na Lipsk i Sopoćkinie idąca. Ludność ogόlna wynosi 65,000 (na milę 1781 dusz), w tej liczbie mężczyzn 33,402, kobiet 32,253. Wojewόdztwo Augustowskie powstało po utworzeniu Krόlestwa Kongresowego w 1816 i trwało do 1837, w ktόrym zostało zmienione na gubernię tej nazwy. Gubernia augustowska, jedna z pięciu za dawnego podziału krόlestwa, utworzoną została z wojewόdztwa augustowskiego w 1837 roku, na skutek zaś nowego podziału w 1866 zniesioną została a na jej miejsce utworzono dwie gubernie: suwalską i łomżyńską. Leśnictwo augustowskie dzieli się na trzy straże: Szczebra, Sajenek i Świderek.

Augustόw – miasto powiatowe, miało w 1890 9496 mk. Zapisanych do ksiąg ludności stałej było 11547, obecnych 9242, niestałej ludności 254. Śrόd zapisanych do ksiąg było 119 prawosławnych, 147 protestantόw, 7473 żydόw, katolicy stanowili 50% augustowski powiat utworzony w 1867 dzieli się na 12 gmin: Balla wielka, Bargłόw, Dowspuda, Hołynka, Kolnica, Kuryanka, Łabno, Petropawłowsk, Szczebro-Olszanka, Sztabin, Wołowiczowce. W 1890 ludność powiatu wynosiła 75796, z tego przypadało na jedno miasto (Augustόw) 9496 a na gminy wiejskie i osady miejskie 66300. Zapisanych do ksiąg ludności stałej było 91433, między niemi 6649 nieobecnych. Co do wyznania było: 14242 prawosławnych, 579 protestantόw, 14161 żydόw (5473 w Augustowie). Katolicy stanowili 64,4% ludnoświ. Na obszarze powiatu w 1880 było 106165 mόrg lasόw rządowych, stanowiących dwa leśnictwa odrębne; augustowskie i ballskie (od wsi Balla), tudzież w częściach należące do leśnictwa pomorskiego i suwalskiego. Leśnictwo augustowskie miało 42284 mόrg obszaru.

 

Budy

Wsi noszące te nazwy powstawały zwykle w obrębie innych; tak np na gruntach Augustowa: Budy Augustowskie, Jόzefowa: Budy Jόzefowskie.

Buda, budy – nazwa ogόlna geo-topograficzna osad leśnych lub powstających po wyciętych lasach. Pierwotnie oznaczała ona samo mieszkanie osadnika leśnego i w języku myśliwskim znaczy szałas z gałęzi, służący do ukrycia myśliwego przed zwierzyną, na ktόrą czatuje. Gdy z osad, ktόrych mieszkańcy trudnili się łowiectwem, pszczelnictwem, wytapianiem smoły itp przemysłami, zaczęły tworzyć się osady rolnicze, zatrzymały one swe pierwsze nazwiska, choć miejsce bud zastąpiły chaty. Najwięcej Bud spotykamy w obrębie dawnego Mazowsza (gubernia warszawska, płocka, łomżyńska), choć wraz z kolonizacją mazurską spotykamy budy  na całym obszarze ziem dawnej Polski. Por. Ruda, Majdan, Huta, Demnia. Br.Ch.

 

Turόwka

Wieś nad rzeką tej nazwy (prawym dopływie Netty), powiat augustowski, gmina i parafia Augustόw (odl. 9 wiorst), ma 49dm, 305 mk. W 1827 było 44 dm, 269 mk.

 

Wόjtowskie włόki

Osada, powiat augustowski, gmina i parafia Augustόw (odl 4 wiorsty), ma 3dm, 23mk.

 

Żarnowo

Wieś, obecnie przedmieście miasta powiatowego Augustowa (odl. 7 wiorst), nad rzeką Żarnόwką (dopływ Netty), ma 193dm, 1297 mk. W 1827 Żarnowo, wieś rządowa, w parafi Augustowa, ma 177dm i 1486mk. Br.Ch.

 

 

 

 

Gmina Bargłόw

Bargłόw Kościelny

Bargłόw Kościelny, wieś rządowa, Bargłόw Dworny, wieś i folwark rządowy, i Bargłόw Cerkiewny, trzy wsie przyległe sobie, powiat augustowski, gmina i parafia tej nazwy, przy drodze bitej z Rajgrodu do Augustowa. W 1827 Bargłόw Dworny miał 31dm i 158 mieszkańcόw, Bargłόw Kościelny zaś 47dm i 205 mk. Dziś B. Dworny ma 593mk i 61 dm, B. Kościelny 445 mk i 56 dm.

Gmina Bargłόw z urzędem we wsi B. Dworny, ludność 5255, rozległość 16338 mόrg. Sąd gminny okrąg I i stacya pocztowa w m. Augustowie o 12 wiorst, do Suwałk 40 wiorst. W skład gminy wchodzą: Bargłόw Cerkiewny, Bargłόw Dworny, Bargłόw Kościelny, Bargłόwka, Brzozόwka, Czerkiesy, Gostwiny, Jeziorki, Judziki, Kamionka-Chrustowskich, Kamionka-Dłużewskiego, Kamionka-Niedźwiedzkiego, Kamionka-Nowa, Kamionka-Stara, Karta, Kukowo, Łabętnik wieś i folwark, Mamarta, Młynek, Nowiny Bargłowskie, Nowiny Stare, Orany, Piekutowo, Pieńki, Pomiany wieś i folwark, Popowo, Prόchniewo, Reszki, Rozalin, Rumejki, Solistόwka wieś i folwark, Sosnowo, Tobyłka wieś i folwark, Uścianki, Wilkowo, Żrόbko i Żrόbki. Parafia Bargłόw dekanatu augustowskiego liczy wiernych 7298. W Bargłowie Kościelnym jest szkόłka elementarna. Jest tu też na ukończeniu nowy kościόł murowany, wzniesiony ze składek parafian za sumę 50 tys. rubli srebrem.

 

Bargłόwek

Wieś i folwark nad rzeką Bargłόwką, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, 294mk, 36 dm, odl. o 4 wiorsty od Bargłowa.

 

Bargłowskie Nowiny

O 3 wiorsty na pόłnoc od Bargłowa; 26 osad rozrzuconych śrόd ubogiej, wzgόrkowatej okolicy.

 

Brzozόwka

Wieś, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw. W 1827 było tu 40dm, 208mk; obecnie ma 50dm, 537mk. Br. Ch.

 

Czerkiesy

Wieś, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw. Ma 2dm, 22mk.

 

Jeziorki

Wieś nad małym jeziorem tej nazwy i błotem Trukele, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw. Leży o 9 wiorst na zachόd od Augustowa. W 1827 było tu 37 dm, 223 mk. Jezioro Jeziorki ma 15 mr obszaru i do 20 stόp głębokości; znajduje się w pobliżu Netty.

 

Judziki

Wieś, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd. W 1827 było tu 8dm, 150mk. Obecnie 8dm, 79mk.

 

Kamionka Stara, Kamionka Nowa, Kamionka Chrustowskich, Kamionka Dłużewskiego i Kamionka Niedźwiedzkiego

Wieś i kolania, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, w odległości 12 wiorst od Augustowa. Kamionka Stara ma 17dm, 218mk, Kamionka Nowa 22dm, 149mk, trzy pozostałe drobne części razem 7dm, 47mk. W 1927 była tu tylko jedna wieś rządowa, 32dm i 193mk. Folwark Kamionka Stara lit. A B C rozl. mόrg 643, grunta orne i ogrody mόrg 268, łąk mόrg 102, pastwisk mόrg 83, lasu mόrg 151, zarośli mόrg 23, wody mόrg 1, nieużytki i place mόrg 15, płodozmian 8-polowy, budynkόw drewnianych 9; pokłady torfu. Wieś Kamionka A Puszczałowska (z osadą Jarzębowizna) rozl. mόrg 324, grunta orne i ogrody mόrg 128, łąk mόrg 79, pastwisk mόrg 11, lasu mόrg 67, zarośli mόrg 35, nieużytki i place mόrg 4, budynkόw drewnianych 6, pokłady torfu.

 

Kukowo

Wieś, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd; odl. 17 wiorst od Augustowa; 10dm, 107mk. Br.Ch.

 

Lipowo

Osada włościańska, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. 15 wiorst od Augustowa, 2dm, 33mk.

 

Lipόwka

Wieś, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, ma 4dm, 31mk.

 

Łabętnik

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odległy 16 wiorst od Augustowa, ma 26dm, 255mk. W 1827 wieś rządowa, 22dm, 131mk

 

Mamarta

Osada, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. 12 wiorst od Augustowa, ma 3dm, 18mk.

 

Młynek

Osada, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. 18 wiorst od Augustowa, ma 2dm, 12mk. Br.Ch.

 

Nowiny Bargłowskie

Wieś, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw. Odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 20dm, 217mk.

 

Nowiny Stare

Wieś, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 17 wiorst, 3dm, 31mk.

 

Orany

Powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 13 wiorst, ma 2dm,14mk.

 

Piekutkowo

Wieś, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw. Odl. od Augustowa 15 wiorst, ma 6dm, 67mk. W 1827 było 4dm, 22mk.

 

Pieńki

Osada, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 15 wiorst, ma 3dm, 64mk. W 1827 było 2dm, 15md.

 

Pomiany

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd. Odl. od Augustowa w stronie połudn.-wschόd. 16 wiorst, od stacji pocztowej w Rajgrodzie 5 wiorst, ma 26dm, 303mk, gorzelnię, browar wyrabiający piwo i porter. W 1827 było tu 30dm, 176mk. Dobra Pomiany składały się w 1870 z folwarkόw: Pomiany, Reszki i Lipόwka, wsi: Pomiany, Reszki, Łabentki, Lipόwka, osad: Rozalin, Cepery i Młyńska. Rozległość ogόlna dominialna wynosi mόrg 2419. Wieś Pomiany os. 35, z gr. mόrg 227; wieś Reszki os. 40, z gr. mόrg 236; wieś Łabentki os. 13, z gr .mόrg 101; wieś Lipόwka os. 4, z gr. mόrg 13; osada Rozalin os. 1, z gr. mόrg 8; osada Cepery os. 1, z gr. mόrg 7, osada Młyńsk os 1, z gr. mόrg 18. Br.Ch.

 

Popowo

Powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 20 wiorst, 22dm, 188mk. W 1827 12dm, 71mk. Br.Ch.

 

Prόchniewo

Powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Studzieniczna, 1dm, 20mk.

 

Reszki

Wieś i folwark nad jeziorem tej nazwy powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odległe od Augustowa 18 wiorst; folwark ma 4dm, 8mk; wieś 19 dm, 283mk. W 1827 było 19dm, 131mk. Jezioro łączy się kanałem z jeziorem Kukόw.

 

Rozalin

I Czepiery, osada, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 10 wiorst, ma 4dm, 16mk. Br.Ch.

 

Rumejki

Wieś, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 19 wiorst. Ma 9dm, 64mk.

 

Solistόwka

Wieś i folwark, nad rzeką tej nazwy, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 18 wiorst. Wieś ma 30dm, 272mk; folwark 2dm, 28mk. W 1827 było 25dm, 158mk. W 1866 folwark rozległości 1050 mόrg: gruntόw ornych i ogrodόw 366 mόrg, łąk 195 mόrg, lasu 458 mόrg, nieużytkόw 31 mόrg, las nieurządzony. Wieś Solistόwka 38 osad, 434 mόrg.

 

Sosnowo

Osada nad kanałem augustowskim, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 20 wiorst, 2dm, 36mk.

 

Tobyłka

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 18 wiorst. Wieś ma 7dm, 99dm, folwark 2dm, 9mk. W spisie z 1827 nie pomieszczona.

 

Uścianki

Wieś, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Augustόw (odl. 10 wiorst). Ma 19dm, 190mk. W 1827 8 dm, 49 mk.

 

Wilkowo

Folwark, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 20 wiorst. Ma 2dm, 14mk. W1827 1dm, 4mk. Br.Ch.

 

Żrobki

Albo Zrzobki i Zrobki, wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 20 wiorst, mają 31dm, 231mk. W 1827 było 25dm, 165mk. Dobra Żrόbki w 1842 miały obszaru w przybliżeniu mόrg 1360: gruntόw ornych i ogrodόw mόrg 420, łąk mόrg 210, pastwisk mόrg 240, zarośli mόrg 360, nieużytki mόrg 30, lasu mόrg 100. Wieś Żrobki, osad 22, mόrg 248.

 

 

 

 

Gmina Dębowo

Dębowo

Wieś nad kanałem augustowskim, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy. Odl. od Augustowa 26 wiorst. W 1827 było tu 3dm i 17mk, obecnie 4dm, 69mk. Przy wsi jest śluza kanału.

Gmina Dębowo ma ludności 2990, rozległości 11685 mόrg, sąd gminny okr. II w Jastrzębny o 22 wiorst, stacja pocztowa Augustόw. W skład gminy wchodzą: Czarniewo, Czarny Las, Dębowo, Jaminy, Jasionowo, Jazewo, Kopytkowo, Klonowo, Lipowo, Łubiane, Mogilnice, Polkowo i Wrotki.

 

Czarniewo

Wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy, leży na wzgόrzach nad błotami rzeki Biebrzy. W 1827 było tu 31dm i 167mk, obecnie liczy 36dm, 99mk.

 

Czarny Las

Wieś, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy. Liczy 10dm i 91mk.

 

Jaminy

Wieś rządowa, powiat augustowski, parafia Jaminy. Leży śrόd błot i lasόw, o pόł mili od Sztabina o 23 wiorsty od Augustowa, nad rzeczką bezimienną, wpadającą do Biebrzy z prawego brzegu. Posiada kościόł drewniany parafialny. W 1827 było tu 28dm, 167mk, obecnie 67dm, 318mk. Kościόł i parafię erygowała księżna Teodora Sapieżyna. Kościόł obecny po 1849 wzniesiony. Parafia ma dusz 2645.

 

Jasionowo

Wieś, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy. Odl. 29 wiorst od Augustowa. W 1827 było tu 15dm, 55mk; obecnie 16dm, 162mk. Dobra rządowa Jasionowo i Kopytkowo miały w 1858 przyległości Łąki Zabiele i Klewańskie.

 

Jeziewo

Wieś nad rzeką Nettą, powiat augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy. Odl. 22 wiorsty od Augustowa. Otoczona z trzech stron błotami leżącymi po obu stronach Netty. Ma 93dm, 815mk.

 

Kopytkowo

Wieś, powiat augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy. Odl. 30 wiorst od Augustowa. Ma 16dm, 145mk.

 

Lipowo

Wieś, powiat augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy, odl. 24 wiorst od Augustowa, ma 12dm, 135mk. W 1827 wieś rządowa, 9dm, 53mk

 

Łubine

Albo Łubiańce, osada, powiat augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy. Odl. 22 wiorsty od Augustowa. Ma 1dm, 9mk.

 

Mogilnica

Albo Mogielnica, wieś, powiat augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy, odl. 22 wiorsty od Augustowa. Leży na piaszczystej wyniosłości, gόrującej nad błotami rzeki Biebrzy. Ma 54dm, 505mk, 1305 mόrg obszaru. W 1827 wieś rządowa, 42dm, 254mk. Wchodziła w skład dόbr Łabno.

 

Polkowo

Wieś nad rzeką Nettą, o 2 wiorsty od jej ujścia do Biebrzy, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy. Stanowi ona jedną z niewielu małych wysp suchych, wynurzających się z rozległych błot po brzegach Biebrzy i Netty. Odl. 28 wiorst od Augustowa, ma 37dm, 361mk. W 1827 było 29dm, 170mk.

 

Wrotki

Wieś, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy, odl. 19 wiorst od Augustowa, ma 14dm, 122mk, 188mόrg. Wchodziła w skład dόbr Adamowicze. W 1827 wieś rządowa, ma 12dm, 74mk.

 

 

 

 

Gmina Dowspuda

Dowspuda

Folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Suwałk 15 wiorst, od Augustowa 20 wiorst; liczy 6dm, 64mk. Leży w pobliżu osady Raczki. W 1823 Ludwik Pac były generał wojsk polskich, wzniόsł w Dowspudzie wspaniałą rezydencję (manoir) na wzόr angielskich zamkόw, w stylu ostrołukowym. Prześliczny był to gmach, zdobny w dzieła, rzeźby, freski, galeryę obrazόw itp. Dziś w ruinie opustoszały. Pac, jako angloman zagorzały, sprowadzał ludzi z Anglii, gospodarstwo na wzόr angielski urządzał i nadawał folwarkom miana: Hawelok, Nowa Szkocya. W 1817 Pac założył tu bielarnię płόtna na sposόb angielski. Upadła przecie dla braku materyału do bielenia. (Opis i widok Dowspudy podał Tygodnik Ilustrowany z 1865, Nr. 276, tudzież Pamiatnaja kniżka suwalskiej gubernii za 1872).

Gmina Dowspuda, powiat augustowski, parafia Janόwka, liczy ludności 7796, rozległości 25476 mόrg, sąd gminny okr. I i stacja pocztowa w Augustowie o 20 wiorst. W gminie znajduje się browar 1, fabryk świec 2, garbarni 2, młynόw 2. W skład gminy wchodzą: Adamowo-bieda, Chodorki, Chomątowo, Dąb, Dowspuda, Grabowo wieś i folwark, Iwanόwka, Janόwka-Kordon, Janόwka-poparafialna, Janόwka-prywatna, Janόwka rządowa, Jankielόwka, Jaśki, Jewy, Korytki wieś i kolonia, Lipόwka, Mazurki, Mazurki-nowe, Michaliszki, Mikołajewsk, Moczydły, Newyork, Nowosielc, Nowy-Dworek, Okόł, Ostrόwek, Otnogi, Planta, Podlipόwka, Podmoczydły, Podtopiłόwka, Podwitόwka, Posielanie, Prawda, Pruska-mała, Pruska-wielka, Raczki, Rogόwek, Rutki-nowe, Rutki-stare, Sołdacka-Słoboda, Suchochodorki, Szkocya, Ślepsk, Torpiłόwka, Ucinki, Witόwka, Witόwka-kolonia, Witόwka-kordon, Wronowo wieś i kolonia, Wysokie, Zajaśki, Zalesie i Załkie.

Dobra ziemskie Dowspuda z miasteczkiem Raczki, niegdyś w ich skład wchodzącym, w gubernii suwalskiej, powiecie augustowskim położone, w połowie zeszłego wieku były własnością Jόzefa Paca, starosty chwejdańskiego i żony jego Balbiny z Wołłowiczόw. W dobrach tych jest wieś kościelna Janόwka, należąca niegdyś wraz z dobrami Dowspuda do Stanisława Rudominy Dusiackiego starościca herbopolskiego, ktόry dokumentem fundacyjnym w 1623 w Wilnie, za wiadomością i pozwoleniem Eustachego Wołłowicza, biskupa wileńskiego, wydanym, kościόł poprzednio już w majętności Janόwka zbudowany nadał gruntem, robociznami i ordynarią, a obok tego przeznaczył fundusz na utrzymanie przy tymże kościele szpitala na sześciu mężczyzn i tyleż kobiet. Dobra Dowspuda w 1835 skonfiskowane zostały i obecnie rozdzielone na kilka części przeszły na donację i rozprzedane osobom prywatnym. Podług opisu z 1845 dobra donacyjne Dowspuda nadane generał-lejtnantowi Sulemie w 1836 składają się z folwarku Szkocya z attynencyami Planta, Pacianowo, Witόwka, rozległości 1746 mόrg, folwark Korytki Wielkie mόrg 142, folwark Wronowo albo Jόzefowo mόrg 339, folwark Nowy York mόrg 398, folwark Witόwka mόrg 274, młyn wodny, krupiarnia i tartak w Chodorkach albo Rynkόwku, lasy z odpadkami i osadami leśnymi mόrg 2219, rezydencya Dowspuda, grunta dworskie Dzimowizna mόrg 148, za Jabłońskiemi mόrg 504, za Wysoką mόrg 55, przy Plancie mόrg 8, pod Rudnikami mόrg 179, łąki w obrębie Masalszczyzna i Mazurki mόrg 95, razem powierzchni dworskiej mόrg 6104. Wieś Chomątowo z gruntem mόrg 301, wieś Jaśki mόrg 728, wieś Jankielowka mόrg 430, wieś Jabłońskie mόrg 894, wieś Korytki małe mόrg 219, wieś Lipόwka mόrg 806, wieś Moczydły mόrg 451, wieś Mała Pruska mόrg 621, wieś Sucha i Chodorki oraz Wόjtostwo Chodorki mόrg 830, wieś Wronowo mόrg 527, wieś Wysokie mόrg 502, ogόł gruntόw włościańskicn mόrg 6354. Dobra Raczki pozostały przy rządzie. Br.Ch.

 

Adamowa Bieda

Osada, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. 11 wiorst od Augustowa, ma 3dm, 37mk.

 

Chodorki

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. Liczy 9dm, 20mk.

 

Chomontowo

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. Liczy 11dm, 97mk. Br.Ch.

 

Grabowo

Zwane Grabowem Hejbowicza, folwark i wieś w powiecie augustowskim, gmina Dowspuda, parafia Bargłowo, od Suwałk wiorst 27, od Augustowa wiorst 12, przy gościńcu wiodącym z Agustowa do miasta Raczki. Najbliższy kościόł we wsi Janόwce. Grunta folwarku dotykają bezpośrednio do granicy pruskiej. Wieś skolonizowana, odseparowana, ma dymόw 16, ludności 158, przestrzeni mόrg 45 prętόw 65. Grunta folwarczne wraz z lasem zawierają włόk 64m np. i składają się z naczelnego folwarku Grabowo i pomniejszych Nowydworek i Ostrόwek, oraz gruntόw zwanych Odłogi, Dąb, Zabagnie lub Krόlowa Gόra, Zalesie, Rogowo lub Rogόwko. Na Grabowie i Nowy-Dworku gleba pszenna, na Ostrόwku i odłogach żytnia. Jeszcze przed kilkunastu laty były tu stosunkowo obszerne lasy, a chociaż ich część wykarczowana i zamieniona na orną rolę, to zawsze zostało jeszcze 20 włόk lasu. Wody niewiele, bo tylko dwie sadzawki, a przez pola Ostrόwka płynie ruczaj; znać przecież w lesie łożysko rzeczułki, ktόra dawniej przy dworze tworzyła spory staw, zamieniony teraz na łąkę. W naczelnym folwarku budowle liczne, obszerne i w dobrym stanie; gorzelnia nieczynna, cegielnia. Sad obszerny, utrzymany starannie, ma kilkaset sztuk wyborowych drzew. Dobra te należały do Tadeusza i Adama Hejbowiczόw, dalej do Ziemnocha, następnie do A. Righettowej; w 1855 kupił te dobra Jόzef Ptak za 28500 rubli srebrem. Wieś Grabowo miała 1827 22dm, 154 mk. Br.Ch.

 

Iwanόwka

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. Odl. 12 wiorst od Augustowa, liczy 6dm, 36mk.

 

Jaśki

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda. Odl. 16 wiorst od Augustowa, parafia Janόwka. W 1827 było tu 22dm, 138mk, obecnie 23dm, 314mk, 728 mόrg. Należy do dόbr Dowspuda. Br.Ch.

 

Jabłońskie

Wieś nad rzeką Gołką, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. W 1827 było tu 26dm, 157mk, obecnie ma 33dm, 268mk. Należy do dόbr Dowspuda. Tu bierze początek rzeka Gołka.

 

Jankielόwka

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. Należy do dόbr Dowspuda, ma 17dm, 80mk.

 

Janόwka

Janόwka rządowa, Janόwka poduchowna, Janόwka prywatna i Janόwka kordon, wieś nad rzeką Gołką, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. Odl. 11 wiorst od Augustowa, posiada kościόł parafialny, drewniany. W 1827 liczono tu 39dm, 225mk, obecnie Janόwka rządowa ma 40dm, 360mk; Janόwka poduchowna 10dm, 124mk, Janόwka prywatna 2dm, Janόwka kordon 1dm. Janόwka należała w XVII w. do dόbr Dowspuda. Parafia Janόwka dekanatu augustowskiego ma 4286 parafian, erygowana wraz z kościołem 1623 roku przez Stanisława Rudominę Dusiackiego.

 

Korytki

Korytki Małe, wieś i kolonia, i Korytki Wielkie, folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. 30 wiorst od Augustowa; ma 8dm, 44mk.

 

Lipόwka

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki. Ma 34dm, 249mk. W 1827 20dm, 118mk.

 

Mazurki

Folwark i Mazurki-Nowe, wieś nad rzeką Gołką, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, od miasta Augustowa 5 wiorst, od miasta Suwałk wiost 30. Dawniej należał do ogόłu dόbr prywatnych Dowspuda, potem przeszedł na własność skarbu, a w 1871 oddany jako majorat jenerałowi Glebow, ktόry temu majoratowi nadał nawę Nikolskoje; dziś zaś należy do jego syna. Ma przestrzeni ogόlnej mόrg 1585, z czego przypada na rolę użytkową mόrg 792, a na lasy mόrg 793. Grunta żytnie a las mieszany iglasty z liściasym. W tym lesie, zwanym Okόł, przechowują się dotąd sarny w dosyć znacznej ilości. Założono tu sad owocowy znacznych rozmiarόw. Do dόbr tych należy i młyn wodny zwany Slipsk. Folwark Mazurki ma 7 dm, 84mk. Mazurki-Nowe ma 5 dm, 39mk.

 

Michaliszki

Powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl; 15 wiorst od Augustowa, 1dm, 13mk.

 

Mikołajόwek

Powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. 14 wiorst od Augustowa; ma 9dm, 68mk.

 

Moczydły

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odległość 24 wiorsty od Augustowa, ma 22dm, 167mk. W 1827 18dm, 109mk.

 

Newyork

Kolonia, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 11 wiorst, 1dm, 16mk.

 

Nowosielsc

Powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Augustόw. Odl. od Augustowa 4 wiorsty.

 

Nowy Dworek

Folwark, powiat Augustowski, gmina dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 14 wiorst, ma 2dm. Należy do dόbr Grabowo.

 

Osińska Droga

Folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki. W 1827 było tu 3dm, 19mk.

 

Ostrόwek

Folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 8 wiorst. Należy do dόbr Grabowo. Br.Ch.

 

Planta

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 17 wiorst, od Raczek 4 wiorsty. Leży w pasie granicznym; ma 18dm, 126mk. Folwark ten stanowi Attyn. Folwarku Szkocya. Należał niegdyś do dόbr Dowspuda (Pacόw), skonfiskowanych w 1835.

 

Podlipόwka

Folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki, odl. od Augustowa 24 wiorsty, 1dm. W 1827 był 1dm, 7mk.

 

Podmoczydły

Osada, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl;od Augustowa 24 wiorsty.

 

Podtopiłόwka

Osada leśna, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 9 wiorst, ma 1dm.

 

Podwitόwka

Osada, powiat zugustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki; odl; od Augustowa 21 wiorst, ma 1dm, 5mk.

 

Posielanie

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 16 wiorst, ma 10dm, 75mk.

 

Prawda

Powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 15 wiorst, ma 1dm.

 

Pruska Mała

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 11 wiorst, ma 23dm, 213mk, 621 mόrg. W 1827 było 15dm, 86mk. Wchodziła w skład dόbr donacyjnych Dowspuda.

 

Pruska Wielka

Powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 10 wiorst, ma 39dm, 607mk. W 1827 było 26dm, 174mk. Br.Ch.

 

Raczki

Osada miejska, przed 1867 miasteczko, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki. Odl. od Suwałk 17½ wiorsty, od Augustowa 21 wiorst, od granicy pruskiej 5 wiorst, od stacji drogi żelaznej brzesko-grajewskiej w Grajewie 24½ wiorsty, stacji drogi żelaznej w Olecku (Prusach) 22 wiorsty. Raczki leżą na wyniosłym prawym brzegu rzeki Rozpudy, stanowiącej naturalną granicę między powiatem augustowskim i suwalskim. Obfitość rakόw miała nadać nazwisko miejscowości. Przez Raczki przechodzi trakt łączący Suwałki z granicą pruską, w obecnej chwili przekształcony w drogę bitą. Na rzece wzniesiono w 1884 most długi 15, szeroki 4 sążni. Obszar gruntόw miejskich wynosi 622 mόrg 212 prętόw, w tem: ogrodόw owocowych i warzywnych 17 mόrg 52 pręty, roli ornej 501 mόrg 172 prętόw, łąk 4 morgi 179 prętόw, pastwisk 48 mόrg 79 prętόw, wody 1 morga 218 prętόw, piaskόw 11 mόrg 79 prętόw, granic i drόg 25 mόrg 255 prętόw, pod zabudowaniami 12 mόrg 112 prętόw (w 1886). Ulic w osadzie 16: kościelna, Suwalska, Nowomoczydlańska, Staromoczydlańska, Szkolna, Stodolna, Nadrowna, Krόlewiecka, Browarna, Nowa, Żydowska, Niemiecka, Dworna, al. Dowspudzka, Starodworna, Nadrzeczna, Ogrodowa. Dwa rynki: głόwny i koński. Rynek głόwny zabudowany w czworobok, po większej części domami murowanymi, z tych 4 jednopiętrowe. Miasto błotniste, posiada gdzie nigdzie trotoary brukowane, jeszcze w 1846, oraz jedną ulicę Suwalską, prowadzącą do mostu, wyłożoną kamieniem. Raczki mają kościόł parafialny katolicki, synagogę murowaną, dom modlitwy. W 1830 było 204dm i 2500mk. W 1850 140dm, 2079mk; obecnie 11 dm murowanych (w tem dawniejszy magistrat), 184 drewniane i 2807mk (439 katolikόw, 34 ewangelikόw, 5 prawosławnych, 2329 żydόw). Jarmarkόw 6, targi co czwartek. Od czasu do czasu, zwykle w soboty, spędzają tu znaczną ilość trzody chlewnej, ktόrą przybyli kupcy z Prus wielkimi partyami zakupują. Ludność miejscowa utrzymuje się głόwnie z przemytnictwa, z czem też łączy się ożywiony handel końmi. Rzemieślnicy, przeważnie żydzi: szewcόw (wraz z czeladzią) 48, krawcόw 16, czapnikόw 2, stolarzy 4, stelmachόw 2, kowali 6, ślusarzy 2, tokarz 1, mularzy 3, cieśla 1, piekarzy 8, rzeźnikόw 7, zegarmistrz 1, introligator 1, szklarzy 2, furmanόw 3, rzezakόw 2, złotnik 1, przewoźnikόw 2, mosiężnik 1, blacharzy. Do zakładόw fabrycznych zaliczyć można: 2 piwowarόw (z obrotem 3000 rubli srebrem), garbarnia (obrόt 900 rubli srebrem), zakład garncarski, fabryka świec łojowych („szabasόwek”), cegielnia. W okolicy obfite pokłady torfu, ślady rudy żelaznej. Domόw zajezdnych 2, handel win 1, szynkόw piwnych 2, wόdczanych 5, massarski 2, składόw żelaza 2, innych sklepόw większych 5. kupcόw I-rj gildyi 1, II-ej 3, mniejszych 15, kupcόw zbożowych 5, felczerόw 2, akuszerek 2, doktόr przyjeżdża raz na tydzień z Suwałk, apteka. Szkoła elementarna 1 klasowa o 3-ch oddziałach, miała w 1885 62 uczniόw (chłopcόw 49, dziewcząt 13, w tem katolikόw 51, żydόw 11); hederόw 9. W domu skarbowym, murowanym, wartości rubli srebrem 3300, mieści się zarząd gminy Dowspuda, oraz narzędzia ogniowe (1 sikawka i 6 beczek). Raczki jako leżące w pasie pogranicznym, posiadają przykomόrek, przez ktόry wywieziono w 1876 a 228,685 rubli srebrem, przywieziono za 17,860 rubli srebrem. Podatkόw skarbowych płaci osada 400 rubli srebrem 71 kopiejek rocznie, składki ogniowej od zabudowań 982 rubli srebrem 62 kopiejek. Raczki jako wieś, była gniazdem rodziny Raczkόw h. Ostoja, rozrodzonej pόźniej na Litwie. O jednym z nich Stryjkowski (Kronika, ks. 22, str. 701) wspomina, że w 1506 pod Kleckiem „Tatarόw, przeprawy naszym broniących na rzece, długą rusznicą, ognia z niej dając, odstraszył, a po tem widząc jak się jej bali, choć nienabitą, kilku ich gonił”. W drugiej połowie XVI w. Maryna Raczkόwna, cόrka Stanisława, wniosła dobra Raczki w dom męża Grzegorza Massalskiego, podkomorzego Grodzieńskiego (Niesiecki, VI, str. 3). Ona też funduje w 1599 kościόł parafialny w Raczkach pod wezwaniem św. Trόjcy, Wniebowzięcia N.M.P. i św. Michała, uposażywszy go odpowiednio. (Akt erekcyjny na pergaminie w archiwum kościelnym). August II w 1703 nadaje miastu targi tygodniowe. W 1748 od Ejdziatowicza nabywa dobra Raczki Jόzef Pac, hr. na Horodyszczu i Dowspudzie, kasztelan ks. Żmujdzkiego, starosta chwejdański i ziołowski (Akt Trybunału Głόwnego 1749 2 maja, N°102-103). Błędnie więc podaje Encyklopedia Olgerbranda, jakoby nabyte zostały od Raczyńskich, w ktόrych posiadaniu nigdy Raczki nie były. Pod rządami Pacόw nastają najświetniejsze czasy dla nędznej osady. Nowy dziedzic odnawia zniszczony kościόł i hojnie go uposarza (Przywilej w Arch. Koś) w 1751. Za staraniem właścicieli Stanisław August wynosi Raczki do rzęu miast, lecz pożar w 1765 niszczy świeżo powstającą osadę. Prawem własności nabył je od Jόzefa hr. Paca z mocy aktu darowizny z 5 marca 1797, oraz testamentu z 6 tego miesiąca i roku Ludwik hr; Pac, generał dywizyi wojsk francuskich i polskich. W skład dόbr Raczki, prόcz miasteczka, wchodziły wsie: Raczki, Lipόwka, Witόwka, Szczodrochy, Bolesty, Wierciochy i Wasilόwka, wszystkie w powiecie dąbrowskim, obwodzie i wojewόdztwie augustowski, wartujące 110,000 talarόw czyli złp. 600,000 (Wykaz hipoteczny w archiwum kościelnym). Hr. Ludwik Pac, zawczasu myśląc nad podźwignięciem handlu i przemysłu, buduje cały szereg piętrowych kamienic w rynku, przeznaczając je na pomieszczenie „kramόw”, wznosi w pośrodku rynku gmach z cegły, zwany „kaffenhaus”, ktόrego ruiny dotrwały do 1864, a wyborna cegła w części użytą została do budującej się bożnicy i domu na pomieszczenie magistratu. Sporowadzeni przez Paca osadnicy, z czasem zabudowali oddzielną ulicę, zwaną Niemiecką. Jednocześnie osadzeni zostali tkacze przy założonej (w 1822) tu fabryce obrusόw i serwet, istniejącej do 1830. Kościόł parafialny, zniszczony podczas pożaru w 1765 z ruin i gruzόw po raz trzeci na nowo wzniesiony (1811-1823), sprowadziwszy umyślnie artystόw z Włoch (Inw.koś. z 1841). W 1812 generał Pac walczy wciąż u boku Napoleona. Powrόciwszy w 1815 do dόbr swoich zaprowadza tu wzorowe gospodarstwo i następnie uzyskuje dla Raczek przywilej na 6 jarmarkόw. Przyjąwszy udział w walce 1831, zakończył życie jako wygnaniec na dalekim wschodzie. Rok 1831 sprowadził dotkliwe klęski na miasteczko. Domy będące własnością Paca zostały spalone i do szczętu zrujnowane (akta magistr.). Rozległe (na Litwie) dobra Pacόw, a w ich liczbie i Raczki, w 1835 uległy konfiskacie. Odtąd miasteczko zostało własnością rządu. Z dawnych pamiątek pozostał tylko kościόł w stylu włoskim, długi łokci 110, szeroki 20, wysoki 15 łokci. Świątynia ta, po 226 latach od dnia założenia, dopiero w roku 1835 dnia 27 września została poświęcona  przez biskupa Stanisława Kostkę Choromańskiego, administratora dyecezji augustowskiej. Ponad głόwnym wejściem umieszczony jest herb Lilija (Pacόw) a pόźniej tablica murmurowa opiewa ważniejsze wydarzenia z historii świątyni. Wewnątrz świątyni, beczkowane sklepienie ktόrej wsparte jest na 12 kolumnach jońskich, zwracają uwagę dwa pomniki wykonane z białego kararyjskiego marmuru, podobno dzieło Kanowy. Pomieszczone po obu stronach wielkiego ołtarza, na płytach jednakowej formy i wielkości przedstawiają w płaskorzeźbie, po lewej stronie: na kolumnie z wyrytym herbem Pacόw, popiersie mężczyzny uwieńczone kwiatami; o nią wsparta postać niewieścia w stroju greckim, z „corona muralis” na głowie, zdaje się opłakiwać zgon przedwcześnie zmarłego męża. Po prawej stronie naprzeciw pierwszego: skrzydlata postać kobieca, unosząc się prawie w powietrzu, ryje na tablicy bohaterskie czyny zmarłego. U stόp jej, rzucone w malowniczym niełazie, godło rycerskie. Piramidalne zaś zakończenie pomnika zdobi herb Pacόw. W aktach kościelnych nie ma wzmianki o tych pomnikach, tradycya tylko niesie a herby potwierdzają, iż poświęcone są pamięci jakiegoś Paca (Ludwika?). Brak napisόw utrudnia sprawdzenie podania. Jeden z 6 ołtarzy bocznych przedstawia św. Maryę Magdalenę de Pazzi (ur 1566 we Florencyi, zmarła 1607, kanonizowana 1669), pędzel lichy, lecz godna uwagi, bogato rzeźbiona rama, z herbem Pacόw u gόry. Też same godła zdobią i chόr kościelny. W tyle świątyni wieża wysoka 38 łokci, mieści w sobie 4 dzwony, z tych największy (625 fenigόw pruskich), p.t. św. Ludwika, przelany ze starego w 1834 w Broku, ozdobiony herbami Pacόw i Michałowskich.

Parafia Raczki dekanatu augustowskiego składa się: z osady Raczek, wsi Lipόwki i Witόwki, w powiecie augustowskim; tudzież wsi: Małe Raczki, Wasilόwki, Wierciochy, folwark Szczodrochy, wsi: Włodzimierόwka, Nieszki, Folwark Nieszki, wsi Bolesty Stare, Bolesty Nowe, Rudniki, Choćki, Sidory, Rabalino, Podwysokie, Żyliny, Lipowe, Żubrynek, Krupόwek, folwark Krukόwka, Koniecbόr, kolonii Koniecborskich, wsi: Stoki, Kuryanki, Popaśnica, Jόzefowo, Franciszkowo, Bakaniuk, folwark Bakaniul, Niemcowizna i folwark Wolaninowo, w powiecie suwalskim. W 1886 obejmowała 5475 dusz, w tem mężczyzn 2692, kobiet 2783. W 1884 spisano aktόw urodzin 217 (mężczyzn 115, kobiet 102), ślubόw 36, aktόw zejścia 140 (mężczyzn 65, kobiet 75). Najstarsze akty chrztu sięgają 1684, zaślubin 1766, zgonόw 1786. Od 1823 zaprowadzono przy kościele bractwo św. Trόjcy.

Cmentarzy 2: stary zawiera w obwodzie 112 prętόw i posiada kaplicę drewnianą, zbudowaną w 1825 kosztem plebana; stary (sic!) – mόrg 4, założony za miastem za rządu pruskiego, otoczony ogrodzeniem kamiennym (Inw. Koś. z 1819). Na plebanii znajduje się obraz olejny, przedstawiający zgon małżonki hr. Ludwika Paca, Karoliny hr. Małachowskiej, zmarłej w 1822. Szpital a raczej przytułek starcόw, istniał od dawana przy kościele tutejszym, bez stałego funduszu (Inw. Kośc. 1819). O 2 wiorsty od miasta, wznoszą się wspaniałe ruiny Dowspudzkiego pałacu, ulubiony cel wycieczek dla mieszkańcόw. M.R. Witanowski.

 

Rogόwka

Osada, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, dol. od Augustowa 10 wiorst, ma 1dm.

 

Rutki Nowe i Stare

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, odległa od Augustowa 14 wiorst. Leży przy samej granicy od Prus, o 2 wiorsty na zachόd od Turόwki, przedmieścia Augustowa. Rutki Stare mają 59dm, 477mk, Rutki Nowe 71 dm, 212mk. W 1827 Rutki Nowe, wieś rządowa, 42dm, 258mk a Rutki Stare 37dm, 212mk. Br.Ch.

 

Sołdacka Słoboda

Osada, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 14 wiorst, ma 2dm, 43mk. Osady te utworzone zostały po 1864, na gruntach kościelnych zwykle nadawanyche wysłużonym żołnierzom.

 

Sucha Wieś

Albo Sucha Chodorki, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 18 wiorst, ma 29dm, 254mk.

 

Szkocya Nowa

Folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Raczek 3 wiorsty, od granicy pruskiejo 2 ½ wiorsty. Założona około 1823 przez hr. Ludwika Paca, zagorzałego anglomana. Stanowiąc niegdyś część dόbr dowspudzkich, przeszła w posiadanie rządu w 1835. Naόwczas folwark Szkocya z attynacjami Pacianowo, Planta i Witόwka zawierały 1743 mόrg. Obecnie jest tu 7dm, 101mk (7 żydόw). Na wpόł zrujnowane gmachy, drogi wysadzane drzewami, przypominają dawną świetność tych dόbr. M.R.Wit.

 

Ślepsk

Osada leśna i młyn nad rzeką Gołką, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 5 wiorst. Osada młynarska 2dm, 5mk, osada leśna 1dm.

 

Topiłόwka

Wieś, powiat augustowki, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 10 wiorst. Ma 62dm, 562mk. Ludność trudni się wyrobem sukna i płόtna. W 1827 było 44dm, 253mk.

 

Ucinki

Osada, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki, 3mk.

 

Witόwka

Wieś i kolonia, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki, odl. od Augustowa 21 wiorst, leży przy granicy do Prus. Wieś ma 30dm, 197mk, kolonia 1dm, 13mk. Wchodziła w skład dόbr Dowspuda. Folwark ma 274 mόrg obszaru.

 

Wronowo

Albo Jόzefowo, wieś, folwark i kolonia, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odległy od Augustowa 16 wiorst, ma 24dm, 168mk. Folwark ma 339 mόrg i wchodzi w skład dόbr Dowspuda, wieś ma 572 morgi, kolonia 92 mόrg. W spisie z roku 1827 mylnie nazwany Wrowo, podano 16dm, 95mk. Br. Ch.

 

Wysokie

Wieś, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 15 wiorst a 3 wiorsty od granicy pruskiej, ma 17dm, 174mk. W 1827 było 15dm, 90mk. W 1717 należały do dόbr Dowspudzkich Paca, kawalera meltańskiego, marszałka nadwornego w księstwie litewskim. Podczas grasującego naόwczas powietrza, zmarło tu 101 włościan, pozostało 3 gospodarzόw (Akta grodzieńskie grodz. Sądu, VII, 434).

 

Zajaski

Wieś i osada, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 11 wiorst. Wieś ma 4dm, 32mk, osada leśna 1dm, 5mk.

 

Zalesie

Osada, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 13 wiorst, ma 1dm. Leży na obszarze dόbr Grabowo.

 

 

 

 

Gmina Kolnica

Kolnica

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Studzieniczna. Leży śrόd błot i lasόw puszczy augustowskiej, na południe od jeziora Sajno. Odległość 8 wiorst od Augustowa. Kolnica wieś ma 76dm, 712mk; folwark 9dm, 338mk. Istnieje tu szkoła początkowa, lud wiejski trudni się płóciennictwem.

Folwark Kolnica z jeziorem Kolno, nomenklaturami Czarnucha, Komazόwka, rozległy 1471 mόrg, grunta orne i ogrody 378 mόrg, łąk mόrg 488, pastwiska mόrg 43, lasu 87 mόrg, wody 488 mόrg, nieużytki i place 117 mόrg. Budynkόw murowanych 6, drewnianych 10. Płodozmian 4-polowy, pokłady torfu, cegielnia. Jezioro Kolno ma 488 mόrg, stanowi znaczny dochόd z rybołόstwa. Dobra te powstały z oddzielenia od dόbr Wigry.

Gmina Kolnica liczy 3580mk, rozległości 12231 mόrg, sąd gminny I i stacya pocztowa Augustόw o 8 wiorst. Gorzelnia 1, szkόł początkowych 2. W skład gminy wchodzą: Białobrzegi, Borsuki, Bόr, Czarnucha, Czarny Brόd, Gliński, Grabowy grunt, Kolnica, Komorniki, Komaszόwka, Lejzerόwka, Naddawki, Netta wieś i folwark, Obuchowizna, Osowy grunt, Polki, Ponizie, Promiski, Sajenek, Świderek, Świernisko, Twardy-rόg i Wizgi.

 

Białobrzegi

Wieś, powiat augustowaki, gmina Kolnica, ma szkołę elementarną.

 

Czarnucha

Folwark i osada, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Szczebra, wchodził dawniej w skład dόbr Krόlewskich Wigry. Obecnie stanowi własność prywatną, liczy 3dm i 58mk. Folwark albo osada Czarnucha powstała z uwłaszczonych osad. Od Suwałk wiorst 38, od Augustowa wiorst 10, od Grajewa wiorst 38, od kanału augustowskiego wiorst 4. Rozległość wynosi mόrg 386, a mianowicie: grunta orne i ogrody mόrg 155, łąk mόrg 129, pastwisk mόrg 99, nieużytki i place mόrg 4. Płodozmian 5-polowy, budowli drewnianych 10, pokłady torfu. A. Pal.

 

Czarny Brόd

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw. Liczy 3dm, 18mk.

 

Gliniszki

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw. W 1827 było tu 21dm i 127mk, obecnie liczy 27dm i 255 mk.

 

Grabowy Grąd

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica. Liczy 26dm, 174mk, odl. 11 wiorst od Augustowa.

 

Komaszόwka

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw. Odl. 11 wiorst od Augustowa, 10dm, 38mk.

 

Lejzerόwka

Osada, powiad augustowski, gmina Kolnica, parafia Studzieniczna. Odl. 10 wiorst od Augustowa, ma 2dm, 6mk.

 

Naddawki

Osada, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 6 wiorst. Ma 3dm, 29mk. W 1827 było tu 2dm, 13mk.

 

Netta

Wieś i folwark, majorat, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Janόwka, odległy od Augustowa wiorst 10. Ma 68dm, 742mk. W 1827 wieś rządowa, parafia Bargłόw, 66dm, 402mk. W XVI wieku istniał tu podobno kościόłek filialny do Bargłowa. Folwark Netta stanowi majorat nadany rz. Rad. Stanu Czetyrkinowi.

 

Obuchowizna

Wieś nad rzeką Kolniczanką, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odległość od Augustowa 8 wiorst, ma 12dm, 103mk. W 1827 było 4dm, 25mk.

 

Osowy Grunt

Właściwie Osowy Grąd, wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 9 wiorst, ma 32dm, 287mk. W 1827 było tu 21dm, 123mk.

 

Podczarnucha

Osada, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Studzieniczna. Nie zamiszkana w ostatnich spisach urzędowych.

 

Polki

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 9 wiorst, ma 9dm, 59mk. W 1827 był 1dm, 2mk.

 

Ponizie

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 6 wiorst, ma 32dm, 275mk. W 1827 20dm, 119mk.

 

Promiszki

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 2dm, 18mk. W 1827 3dm, 22mk.

 

Sajenek

Wieś nad jeziorem Sajno, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Studzieniczna, odl. od Augustowa 7 wiorst, ma 11dm, 90mk. W 1827 było 7dm, 36mk, parafia Szczebra. Istniała tu kopalnia rudy żelaznej.

 

Świderek

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 10 wiorst, ma 4dm, 42mk. W 1827 5dm, 28mk.

 

Świerniszka

Osada, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Studzieniczna, odl. od Augustowa 9 wiorst, 1dm, 8mk.

 

Twardyrόg

Wieś, powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw (odl. 10 wiorst), ma 4dm, 41mk. W 1827 2dm, 11mk.

 

Wizgi

Osada, powiat augustowski, gmina Kolnic, parafia Augustόw (odl. 5 wiorst). Ma 11dm, 71mk.

 

 

 

 

Gmina Kuryanki

Kuryanki

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk. Odl. od Augustowa o 38 wiorst. W 1827 wieś rządowa, 55dm, 290mk, obecnie 66dm, 448mk.

Gmina Kuryanki ma 3927mk, rozległość 18718 mόrg, sąd gminny okr. II Jastrzębna o 16 wiorst, stacja pocztowa Lipsk. W skład gminy wchodzą: Bańki, Bohatery Leśne, Brody, Chorażowce, Dulkowszczyzna, Gruszki, Hruskie, Jaczniki, Jałowy Rόg, Jasieniewo, Jazy, Krasne, Kudrynki, Kuryanka, Kurzyniec, Lipiny, Lipsk-Murowany, Makaszόwka, Okolnie, Ostryniek, Paniewo, Pankowskie, Perkuć, Rubcowo wieś i folwark, Rudawka, Rygłόwka, Siołko, Skiebielewo, Sołojewszczyzna, Sosnόwka, Starożyńce, Tartak, Wołkusz i Wyżarnie.

 

Bahatery

Wieś Bohatery Leśne, wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Kuryanka, parafia Teolin. Śrόd błot i lasόw na południowym krańcu puszczy augustowskiej, o 2 wiorsty na pόłnoc od Bartnik. W 1827 Bohatery Leśne miały 40dm i 230mk, obecnie 53dm i 330mk. Bohatery Polne, wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Łabno, o 10 wiorst na południe od Bohaterόw Leśnych, a 12 wiorst na wschόd od Lipska. W 1827 było tu 36dm i 132mk, obecnie 51dm, 334mk.

 

Dulkowszczyzna

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Kuryanka, parafia Lipsk. Liczy 15dm, 110mk. Od Suwałk wiorst 70, od Augustowa wiorst 42, od Lipska wiorst 20, od rzeki Niemen wiorst 20. rozległość folwarku wynosi mόrg 175 a mianowicie: grunta orne i ogrody mόrg 161, łąk mόrg 10, nieużytki i place mόrg 4; budynkόw drewnianych 5. Folwark ten w 1876 oddzielony od dόbr Lipsk Murowany. Br.Ch., A.Puł.

 

Hruszki

Lub Gruszki, wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanka, parafia Teolin. Leży śrόd lasόw puszczy augustowskiej. Odl. 33 wiorsty od Augustowa, liczy 32dm, 252mk. W 1827 było tu 13dm, 78mk.

 

Jaczniki

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Rygałόwka. W 1827 było tu 16dm, 94mk, obecnie 30dm, 207mk. Odl 41 wiorst od Augustowa.

 

Jałowy Rόg

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin. Ma 1dm, 2mk.

 

Jasionowo

Wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk. Leży na wzgόrzach nad błotami rzeki Biebrzy, na drodze z Krasnoboru do Sztabina, odl. 29 wiorst od Augustowa. W 1827 było tu 8dm, 47mk, obecnie 12dm, 112mk.

 

Jazy

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanka, parafia Teolin. Odl. 32 wiorsty od Augustowa, ma 2dm, 8mk.

 

Krasne

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk, leży na wzgόrzach śrόd lasόw i błot puszczy augustowskiej, odległa 34 wiorsty od Augustowa. W 1827 22dm i 133mk; obecnie 37dm, 238mk.

 

Kudrynki

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia (?), odl. 34 wiorsty od Augustowa, ma 3dm, 48mk.

 

Kurzyniec

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Hołynka. Odl. 36 wiorst od Augustowa. Ma 13dm, 84mk.

 

Lipiny

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanka, parafia Teolin. Odległa 42 wiorsty od Augustowa. 9dm, 44mk.

 

Lipsk Murowany

Folwark, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk, odl. 41 wiorst od Augustowa, ma 1dm, 44mk. Od 1818 dobra Lipsk należały do Augustowskich, następnie przeszły na własność Malwiny z książąt Giedrojciόw Augustowskiej; obecnie są własnością Pinkusa Warhaftig. Według Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego folwark Lipsk Murowany (z wsiami: Jaczniki, Dulkowszczyzna i Siόłko) rozległy 1289 mόrg: grunta orne i ogrody mόrg 849, łąk mόrg 235, pastwisk mόrg 9, wody 2 morgi, lasu 163 mόrg, nieużytki i place 30 mόrg, budynki murowane 1, z drzewa 13; pokłady kamienia wapiennego i torfu. Wieś Jaczniki osad 26, z gruntem 769 mόrg; wieś Dulkowszczyzna osad 17, z gruntem 316 mόrg; wieś Siόłko osad 9, z gruntem 380 mόrg. Br.Ch.

 

Okolne

Osada leśna, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 33 wiorsty, 1dm, 4mk.

 

Ostryńskie

Przedmieście Lipska, osady miejskiej w powiecie augustowskim, odl. 7 wiorst na zachόd od Lipska, leży na wzgόrzach stanowiących poniekąd wyspę śrόd błot, ma 36dm.

 

Paniewo

Osada nad jeziorem tej nazwy, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin. Odległa 23 wiorsty od Augustowa, ma 2dm, 8mk.

 

Pankowskie

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk. Odległa 31 wiorsty od Augustowa, ma 3dm, 16mk.

 

Perkuć

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin. Odl. 32 wiorsty od Augustowa, 1dm, 4mk.

 

Rubcowo

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 36 wiorst, od szosy 6 wiorst. Wieś ma 7dm, 53 mk, 6 mόrg; folwark 3dm, 13mk, 1348 mόrg. W 1827 było 3dm, 20mk. Folwark Rubcowo wchodzi w skład dόbr Hołyska. Br.Ch.

 

Rudawka

Wieś włościańska, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin, odl. od Augustowa 34 wiorsty, leży w pobliżu kanału augustowskiego. Ma 19dm, 129mk, 671 mόrg. W 1827 było 9dm, 50mk. Wchodziła w skład dόbr rządowych Adamowicze, stanowiących część dόbr Łabno.

 

Rygałόwka

Wiaś nad rzeką Niedwiedzicą (dopływ Biebrzy), powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Rygałόwka. Odl. od Augustowa 42 wiorsty, posiada cerkiew parafialną drewnianą, 24dm, 149mk. Parafię i kościόł erygowali Wojnowie i Sołohubowie, nie wiadomo kiedy. Buchowieccy w 1818 erekcyę odnowili. Obecny z 1847. Do parafi należała filia w Ponarlicy.

 

Siołko

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Rygałόwka. Odl. od Augustowa 43 wiorsty, ma 12dm, 85mk. W 1827 6dm, 34mk, parafia Lipsk.

 

Skieblewo

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk. Leży na krawędzi błot zakańczających od południa puszczę Augustowską, o 3 wiorsty na pόłnoc od Lipska a 38 wiorst od Augustowa, ma 52dm, 405mk, 2236 mόrg. W 1827 45dm, 288mk. Wieś ta wchodziła w skład dόbr rządowych Adamowicze.

 

Sołojewszczyzna

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin, odl. od Augustowa 39 wiorst. Ma 7dm, 28mk. W 1827 było 3dm, 31mk, parafia Lipsk.

 

Sosnόwka

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin, odl. od Augustowa 34 wiorsty. Ma 2dm, 20mk.

 

Starożyńce

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Hołynka, odl. od Augustowa 42 wiorsty. Ma 44dm, 291mk, 191 mόrg folwaru i 857 mόrg włościańskich. Folwark Starożyńce wchodzi w skład majoratu rządowego Łabno; w 1827 było 26dm, 153mk, parafia Lipsk.

 

Tartak

Osada, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin. Odl. od Augustowa 33 wiorsty. Ma 3dm, 13mk. W 1827 5dm, 81mk.

 

Wołkusz

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin. Odl. od Augustowa 36 wiorst. Ma 19dm, 111mk, 215 mόrg. Wchodziła w skład dόbr rządowych Łabno. W 1827 było 19dm, 105mk.

 

Wyżarne

Wieś, powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 34 wiorsty, ma 10dm, 51mk.

 

 

 

 

Gmina Petropawłowsk

Gmina w powiecie augustowskim, należy do sądu gminnego okr. II we wsi Jastrzębna, stacja pocztowa Lipsk, ma 2031mk, rozległości 17660 mόrg. W skład gminy wchodzą: Jastrzębna wieś i folwark, Lipsk wieś, Lipsk Mały wieś, Murowanka, Ostrowie, Podwułkusznie, Ponarlica wieś i folwark, Rogożyn wieś i folwark, Rogożyniec, Wielgόry i Wilcze Bagno. Nazwa tej gminy została jej urzędowo nadana już po przeprowadzeniu nowego podziału Krόlestwa na powiaty i gminy w 1867.

 

Jarzębna

Wieś i folwark, donacya, powiat augustowski, gmina Petropawłowska, parafia Lipsk. Leży na wzgόrzach ponad błotami rzeki Biebrzy, na lewo od drogi z Rajgrodu do Lipska, o 10 wiorst od ostatniego a 21 od Augustowa. Wieś Jarzębna ma 100dm, 760mk, folwark zaś 7dm, 69mk.

 

Lipsk

Osada miejska, przedtem miasto nad rzeką Biebrzą, powiat augustowski, gmina Petropawłosk, parafia Lipsk. Leży na samej granicy od gubernii grodzieńskiej, otoczony z trzech stron, oprόcz pόłnocnego-wschodu, rozległymi błotami Biebrzy. Odl. 42 wiorsty od Augustowa, 63 wiorsty od Suwałk, o 275 wiorst od Warszawy, leży przy trakcie z Augustowa do Grodna. Posiada kościόł parafialny murowany, cerkiew prawosławną, stację pocztową. W 1827 było to miasto rządowe, miało 253 dm, 1483mk, w 1861 253dm i 1716mk (w tej liczbie 357 rus. i 366 żydόw); obecnie ma 221dm, 1466mk. Domysły o starożytnej przeszłości Lipska, oparte na pieczęci miejskiej z datą jakoby 1006, ktόrą miał widzieć Połujański w magistracie miejskim (ob. Wędrόwki po guberni Augustowskiej, str 31), nie mają żadnej podstawy i nie zasługują na poważne zbijanie. Stefan Batory, starając się o podniesienie handlu i przemysłu śrόd mało zaludnionych puszcz nadbiebrzańskich, zamierzył utworzyć nad spławną Biebrzą port handlowy i na ten cel wybrał Lipsk, ktόremu w 1580 nadał prawo miejskie magdeburskie i za herb łόdź z żaglem. Polecił on wznieść ratusz, wystawć kramy, śpichrze i składy nad Biebrzą, dom gościny dka kupcόw, łaźnię publiczną, browar. Dla zaopatrzenia osady w materyał budowlany nadał jej w 1583 kut puszczy pierstańskiej, na milę szeroki i długi. Założył tu jednocześnie parafię i wystawił kościόł drewniany 1582. Zygmunt III na uposażenie proboszcza wyznaczył 6 włόk lasu z leśnictwa nowodworskiego ekonomii grodzieńskiej. Dawne przywileje spłonęły w 1737, a na to miejsce August III wydał w 1754 nowy potwierdzający takowe. Nadzieje Batorego nie ziściły się i Lipsk pozostał dotąd biedną mieściną. W 1876 wzniesiono tu nową cerkiew prawosławną, na miejsce dawnej po-unickiej parafialnej. Dobrami Lipsk władali najpierw Chreptowicze i Kiszkowie, potem Radziwiłłowie z Birż. Br.Ch.

 

Ponarlica

Folwark i wieś nad rzeką Niedźwiedzicą, dopływem Biebrzy, powiat augustowski, gmina Petropawłowsk, parafia Lipsk. Odl. od Augustowa 42 wiorsty. Folwark ma gorzelnię, 4dm, 24mk; wieś 8dm, 73mk. W 1827 7dm, 41mk. W lesie znajduje się kaplica prawosławna, filia parafii Rygałόwka (o 3 wiorsty) wybudowana przez Buchowieckich. W 1882 folwark Ponarlica rozległości mόrg 753: grunty orne i ogrody mόrg 267, łąk mόrg 66, pastwiska mόrg 238, wody mόrg 2, lasu mόrg 161, zarośli mόrg 6, nieużytki mόrg 13, budynkόw murowanych 5, z drzewa 9, las nieurządzony. Wieś Ponarlica osad 9, z gruntem mόrg 305. Wieś Rogożyniec osad 13, z gruntem mόrg 186.

 

Rogożyn

Albo Rohożyn, wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Petropawłowsk, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 41 wiorst. Wieś ma 20dm, 134mk, folwark 5dm, 19mk. W 1827 19dm, 104mk. Folwark Rogożyn z przyl. Wielhory rozległości mόrg 1774: grunty orne i ogrody mόrg 269, łąk mόrg 55, lasu mόrg 300, zarośli mόrg 150, nieużytki mόrg 1000, budynki murowane 3, z drzewa 11. Wieś Rogożyn osad 10, z gruntem mόrg 217.

 

Rogożynek

Albo Rohożynek, powiat augustowski, gmina Petropawłowsk, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 38 wiorst. Ma 10dm, 74mk. W 1827 5dm, 52mk.

 

Wilcze Bagno

Osada, powiat augustowski, gmina Petropawłowsk, odl. od Augustowa 24 wiorsty. Leży śrόd lasόw puszczy augustowskiej.

 

 

 

 

Gmina Szczebro-Olszanka

Szczebra

Dwie wsie i folwark, i Szczebra Mała, wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra, odl. od Augustowa 20 wiorst, od Suwałk 22 wiorsty. Leży przy drodze bitej z Warszawy do Suwałk, na wzgόrzach, śrόd lasόw i błot rozległych, ciągnących się po brzegach rzeki Rozpudy, Szczeberki, Długanki. Posiada kościόł parafialny drewniany, szkołę początkową. Wieś pierwsza ma 24dm, 195mk; druga 8 dm, 58mk; folwark 2dm, 23mk; Szczebra Mała 13dm, 58mk. W 1827 było 18dm, 123mk. Kościόł wystawiony w 1793 z drzewa, fundacyi krόla Stanisława Augusta, erygowany na parafialny przez ks. Dawida Pilchowskiego, sufragana Wileńskiego, a poświęcony przez ks. Massalskiego, biskupa wileńskiego, 21 stycznia 1794. Krόl nadał 24 lipca 1793 na utrzymanie proboszcza 6 włόk i 8 mόrg pustoszy, lasem zarosłej. Pierwszym proboszczem był ks. Stafan Bajer. Prezentę nadał mu krόl 18 marca 1794. Szczebra parafia, dekanat augustowski, 2685 dusz. Filia w Studzienicznej.

Szczebro-Olszanka gmina ma 13 826 mόrg obszaru i 9427mk; sąd gminny okr. I i stacja pocztowa w Augustowie. W gminie istnieje przemysł leśny: wyrόb terpentyny, smoły i dziegciu. Szkόł początkowych dwie. W skład gminy wchodzą: Atteny wieś i folwar, Barszczowa Gόra, Blizna, Bryzgiel, Cisόwek wieś i folwark, Czarnybrόd, Danowskie, Dolny-Las, Dora, Gatne, Gorczyca, Juryzdyka, Jόzefowo folwark, Jόzefowo poduchowne, Kąt, Klonownica, Kopanica, Krusznik, Kujawy, Nowinka, Olszanka wieś i folwark, Osińska-Buchta, Pijawnie, Pijawnie Małe, Pijawnie Polskie, Pijawnie Ruskie, Pojόzefowo, Podkopanica, Podkrόlόwek, Podnowianka, Podserwy, Podokolnie, Podwalnie, Poniatowizna, Płaska, Serwy, Sokolnie, Strękowizna, Studzieniczna, Sucha Rzeczka wieś, leśn. i młyn, Swoboda, Szczebra folwark, Szczebra (dwie wsi), Szczebra-Mała, Szczeberka, Szczepki, Ślepsk, Upustek kolonia i leśniczόwka, Walnie, Walnie małe, Wojciech i Żyliny. Br. Ch.

 

Ateny

Atteny, folwark i wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra, stacja pocztowa Augustόw. Należał dawniej o dόbr Wigry.

 

Blizno

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanska, parafia Szczebra, o 6 wiorst na południe od jeziora tej nazwy, śrόd lasόw i błot.

 

Bryzgiel

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry. Posiada szkołę gminną. Liczy 33dm, 219mk. Odl. od Suwałk 14 wiorst. Br.Ch.

 

Cisόwek

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Liczy 15dm, 103mk. Folwark Cisόwek oddzielony w 1875 od dόbr rządowych Wigry przez wykup czynszu. Rozległość wynosi mόrg 147 a mianowicie grunta orne i ogrody mόrg 93, łąk mόrg 42, pastwisk mόrg 2, nieużytki i place mόrg 9. Budowli drewnianych 10. Rzeczka Szczeberka przepływa przez terytorium.

 

Czarny Brόd

Wieś i osada leśna, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna. Wieś liczy 21dm, 130mk, osada zaś 1dm, 5mk.

 

Dora

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Ma 3dm, 17mk. Odl. 12 wiorst od Augustowa

 

Gatno

Wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. W 1827 było tu 26dm i 163mk, obecnie liczy 32dm, 232mk, odl. 13 wiorst od Augustowa.

 

Jόzefowo

Jόzefowo folwark i Jόzefowo poduchowne, wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Olszanka. Odl. 14 wiorst od Augustowa. Folwark ma 1dm, 2mk, wieś 14dm, 122mk. W 1827 było tu 15dm, 92mk.

 

Juryzdyka

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Odl. 14 wiorst od Augustowa, ma 11dm, 89mk.

 

Klonownica

Osada leśna, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Odl. 5 wiorst od Augustowa, ma 1dm.

 

Kopanica

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry. Odl. 17 wiorst od Augustowa, ma 11dm, 91mk.

 

Krusznik

Wieś nad jeziorem tej nazwy, powiat augustowski, gmina Szczegro-Olszanka, parafia Wigry, odl. 23 wiorsty od Augustowa, 13 od Suwałk. Ma 33dm, 220mk; w 1827 13dm, 82mk.

 

Kujawy

Osada karczemna, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Augustόw. Odl. 14 wiorst od Augustowa, ma 3dm, 24mk.

 

Monkinie

Wieś i osada, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, odl. 19 wiorst od Augustowa. Ma 17dm, 118mk. W 1827 wieś rządowa, 9dm, 58mk.

 

Nowinka

Wieś i osada, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, odległość od Augustowa 10 wiorst, 40dm, 261 mk.

 

Olszanka

Wieś i folwark, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, leży przy szosie z Warszawy do Suwałk, odl. od Augustowa 17 wiorst, a od Suwałk 13 wiorst. Wieś ma 39dm, 243mk; folwark 8dm, 73mk. W 1827 wieś miała 9dm, 52mk, folwark 2dm, 17mk. Leży w wyniosłym położeniu otoczona przez błota i lasy rządowe (wigierskie). Ludność trudni się płóciennictwem.

 

Osińska Buda

Kolonia, powiat augustowski, gmina i parafia Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 22 wiorsty, ma 19dm, 132mk. W 1827 było tu 20dm, 119mk.

 

Pijawne

Pijawne Polskie, Pijawne Ruskie i Pijawne Małe, trzy wsie i osada, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra, odl. od Augustowa 17 wiorst. Pijawne Polskie ma 37dm, 296mk. W 1827 było 24dm, 140mk. Pijawne Ruskie, odl. od Augustowa 18 wiorst, ma 40dm, 340mk. W 1827 było 22dm, 130mk. Pijawne Małe ma 9dm, 53mk. W 1827 było 4dm, 25mk. Pijawne osada drog., 1dm, 11mk; osada leśna 1dm, 3mk.

 

Płaska

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 22 wiorsty. Ma 42dm, 269mk. W 1827 było 12dm, 76mk.

 

Podkrόlόwek

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Olszanka, odl. od Augustowa 17 wiorst. Ma 11dm, 107mk. Mieszkają tu osadnicy rosyjscy, starowiercy.

 

Podnowinka

Leśna osada i folwark, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 3dm, 12mk.

 

Serwy

Wieś nad jeziorem tej nazwy, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odl. od Augustowa 19 wiorst, ma 23dm, 133mk. W 1827 było 12dm, 74mk, parafia Szczebra.

 

Strękowizna

Powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, odległy od Augustowa 7 wiorst, ma 31dm, 223 mk. W 1827 13dm, 76mk. Istniała tu drobna huta żelaza prywatna, z produkcją do 100 cnt. rocznie.

 

Studzieniczna

Osada kościelna nad jeziorem tej nazwy i kanałem Augustowskim, śrόd puszczy, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odległa o 7 wiorst od Augustowa, posiada kościόł parafialny drewniany, kaplicę murowaną, kaplicę drewnianą, karczmę i kilka domόw (około 20mk). Znajduje się tu studzienka, ktόrej woda ma mieć własności uzdrawiające; w kościele zaś słynie cudami obraz Bogarodzicy z gόry Karmelu. Wizerunek ten, dobrego pędzla, otoczone srebrnemi wotami, jest głόwną ozdobą ubogiego kościόłka, ktόry jako filia parafialnej świątyni w Szczebrze, zbudowany tu został z drzewa w 1845 przez Szymona Andruszkiewicza z Pawłόwki (parafii Krasnopol). Parafia liczy obecnie 3645 dusz (Rubrycela z 1885). Tuż obok kościoła wąska grobla prowadzi na wysepkę, gdzie, ocieniona drzewami, wznosi się murowana kaplica, wybudowana w 1871 na miejscu dawniejszej drewnianej. Przy wejściu do niej umieszczona tablica marmurowa opiewa dzieje tej miejscowości: „Wincenty Morawski, pułkownik, jako pustelnik, pierwszy na tem miejscu osiadł i założył Studzieniczną, na cześć Bogarodzicy, na dwόch wyspach zbudował dwie kaplice w 1770 i 1786 i wprowadził służbę Bożą. Morawski όw, osiadłszy tu 1770 roku zasłynął swą pobożnością i znajomością leczniczych właściwości ziόł. Ze wszech stron przybywano szukać u niego porady lekarskiej i polecać się jego modlitwom. Nabył on za 100 tynfόw drewnianą kaplicę w Augustowie i przeniόsł na swą wysepkę. Następnie w 1781 puścił się w podrόż do Rzymu (na osiołku) i uzyskał od Piusa VI trzy odpusty doroczne dla swego kościόłka (na św Annę, św Jana i św Teklę). Obraz Matki Boskiej miał się pojawić na lipie. Dla pomieszczenia go wybudował Morawski drugą kaplicę drewnianą w 1786. Żołnierze francuscy zrabowali kaplicę i pustelnię w 1812, Morawski, o ile się zdaje, wkrόtce potem zmarł. Portret jego, przedstawiający krzepkiego, okazałej postaci starca, wisi w kościele. Na Zielone Świątki zbiera się tu do 20000 pobożnych, ktόrzy przez 3 dni tu przebywają, obozując w lesie. M.R.Wit.

 

Sucha Rzeczka

Wieś, osada leśna i młyn., osada straży kanału augustowskiego, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studziniczna, odl. od Augustowa 14 wiorst. Wieś ma 15dm, 107mk, osada leśna 1dm, 3mk, osada młyn. 2dm, 3mk; osada kanału augustowskiego 1dm, 11mk. W 1827 3dm, 17mk.

 

Swoboda

Osada leśna i osada straży kanałowej, powat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, 2dm, 19mk.

 

Upustek

Osada leśna i kolonia, powiat augustowski, gmina i parafia Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 15 wiorst. Kolonia 1dm, 10mk; osada leśna 1dm, 8mk.

 

Walne

Wieś i Walne Małe, wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, odl. od Augustowa 17 wiorst. Walne ma 41dm, 226mk. Walne Małe 6dm, 84mk. W 1827 było 18dm, 106mk.

 

Wojciech

Wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odległy 5 wiorst od Augustowa, ma 9dm, 83mk. W 1827 było 9dm, 57mk.

 

Żyliny

Wieś nad kanałem augustowskim, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odl. od Augustowa 15 wiorst, ma 6dm, 54mk. W 1827 było 3dm, 20mk. Dawniej zwała się Wnukowszczyzna.

 

 

 

 

Gmina Sztabin

Sztabin

Albo Krasnybόr, też Sztabin Kościelny, wieś i dobra nad rzeką Biebrzą, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, leżą na samej granicy guberni grodzieńskiej, odl. 19 wiorst od Suwałk 16 wiorst od Augustowa, 49 wiorst od Grodna, przy trakcie bitym z Augustowa do Grodna. Rzeka Biebrza od Sztabina zaczyna być spławną. Wieś posiada kościόł katolicki drewniany (filia Krasnoboru), 134dm, 1181mk. W 1827 było 63dm, 447mk. Dobra te (z Krasnoborem) posiadł na początku obecnego stulecia karol hr. Brzostowski, kapitan wojsk polskich, żonaty z Ewą Chreptowiczόwną, ktόra wzniosła tu w 1804 kościόłk drewniany pod wezwaniem św. Jakuba. W 1818 zniosłszy dwie dymarki, istniejące w Janόwku i Lebiedzinie, wystawił w Sztabinie piec do wytapiania rudy łącznej wydobywanej z bagien nad Biebrzą, a w 1830 nowy, wielki piec, ktόrego miechy poruszała machina parowa. Zakład ten produkował rocznie 4000 centn. żelaza (głόwnie naczyń kuchennych). Istniały tu także tokarnia, forniernia, zakład stolarski, kotlarnia i kuźnia; fabryka ta dostarczała odlewόw dla śluz przy budującym się kanale augustowskim. W 1820 Brzostowski zniόsł w całych swoich dobrach pańszczyznę i pozaprowadzał szkόłki z nauką obowiązkową. Umierając w 1854 testamentem, zatwierdzonym następnie przez rząd, dobra swoje zapisał na rzecz włościan i oficyalistόw. Aktem tym nadał na własność budowle, pałace, ogrody, łąki i grunta tym wszystkim, ktόrzy w chwili jego zgonu takowe posiadali dla użytkowania i dozwolił im zbierania suszu na opał i wolnego pastwiska w lasach. Z dochodόw dόbr i fabryk miały być zakładane szkόłki, pozaprowadzane kasy pomocy dla chorych i inne wspόlne potrzeby, kasy oszczędnościowe i pożyczkowe. Dalej powinny rozwijać się istniejące tam fabryki. Obowiązki te miała spełniać administracya dziedziczna, ustanowiona nad temi dobrami. Szlachetne zamiary Brzostowskiego nie zostały urzeczywistnione. Brakło ludzi, ktόrzyby chcieli i umieli pokierować jego dziełem, a przytym okoliczności ogόlnej natury nie pozwoliły rozwinąć się projektowanym instytucyom. Testament Brzostowskiego wraz z jego portretem został ogłoszony drukiem w Warszawie w 1855.

Dobra Sztabin w 1888 rozległości mόrg 16378 i włościańskie mόrg 6843. Cały powyższy obszar nadzielony został włościanom. W skład dόbr wchodziły; wieś Sztabin os. 159, mόrg 1222; wieś Krasnoborki os. 69, mόrg 1934; wieś Jaszόwek os.22, mόrg 663, wieś Krasnybόr os. 47, mόrg 768; wieś Huta Sztabińska os. 53, mόrg 499; wieś Fedorowizna os.17, mόrg 177; wieś Żmojdak os.7 mόrg 86; os. Suchy Grąd od 1, mόrg 65; wieś Karolin os 17, mόrg 421; wieś Matułka Wielka os. 7, mόrg 113; wieś Ewy os.10, mόrg 228; osada Budy os. 1, mόrg 97; osada Czarny Grąd os. 1 mόrg 38; osada Motułka Mała os.1, mr.10; wieś Jasionowo os.56, mr.1148; wieś Promiski os.4, mόrg 30; wieś Kupichy os. 16, mόrg 534, wieś Budziski os. 8, mόrg 239, wieś Podcisόwek os.22, mr.158; wieś Szkła os.9 mr.231; osada Chomaszewo os.1, mr.38; osada Pogorzały os.1, mr.62; wieś Wolna os.15, mr.335; wieś Kamień os.45, mr.756; wieś Koniec os.57, mr.585; wieś Długie os.13, mr.425; wieś Sosnowo os.5, mr.273, wieś Kobyli Kąt os.2, mr.107; wieś Cegielnia os.5, mr.35; wieś Kryłatka os.20, mr.534; wieś Lebiedzin os.3, mr.170; wieś Przechodka os.30, mr.92; wieś Dłużańska Lis os.30, mr.89. Sztabin gmina ma 6288mk (967 żydόw), rozległości 23638 mόrg; sąd gminny okręgu II w osadzie Jarzębna. Szkόł początkowych 3. Do gminy należą prόcz wymienionych w składzie dόbr wsi: Balinka, Budy, Komaszόwka, Lasek, Lebiedzin-Dworny, Lebiedzin-Księży, Lebiedzin-Podborze, Okrągłe, Podcisόwek, Popowszczyzna, Zielona. Sztabin parafia, dekanat augustowski, 2100 dusz. Br.Ch.

 

Balinka

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Do Balinki należy leśnictwo balińskie, gubernia suwalskia, powiat augustowaki, ktόra dzieli się na 3 straże: Żyliny, Balinka, Rudawka.

 

Cegielnia

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Ma 4dm, 35mk.

 

Chomaszewo

Osada, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Ma 2dm, 14mk.

 

Długie

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. W 1827 było tu 7dm i 43mk; obecnie liczy 14dm, 97mk. Odl. od Augustowa 16 wiorst.

 

Ewy

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. W 1827 liczono tu 8dm, 45mk; obecnie 7dm, 73mk.

 

Fedorowizna

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Liczy 17dm, 96mk. Odl. 18 wiorst od Augustowa.

 

Janόwek

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 20 wiorst od Augustowa. W 1827 miał 13dm, 77mk; obecnie 22dm, 155mk.

 

Jasionowo

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 21 wiorst od Augustowa, ma 58dm i 409mk.

 

Kamień

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 46 wiorst od Suwałk. W 1827 było tu 13dm, 81mk; obecnie 38dm, i 234mk.

 

Komaszόwka

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 20 wiorst od Augustowa, ma 6dm, 50mk.

 

Kopiec

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr; odl. 17 wiorst od Augustowa, ma 41dm, 216mk.

 

Krasnoborki

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Leży na wzgόrzach nad błotami rzeki Biebrzy, 21 wiorst od Augustowa, 1 wiorstę od Sztabina. W 1827 było 44dm, 260mk, obecnie 71dm, 518mk.

 

Krasnybόr

Wieś i osada, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Leży przy zejściu się rzek Łabędzianki z Jastrzębianką, o 2 wiorsty od ich ujścia do Biebrzy, na wzgόrzach ponad błotami tej ostatniej. Odl. 24 wiorsty od Augustowa, 52 wiorsty od Suwałk. Posiada kościόł parafialny erygowany 1598 przez Adama Chreptowicza. Był tu klasztor dominikanόw, ktόry erygował 1512 ks. Teodor Chreptowicz jako cerkiew, a pozostała po nim wdowa oddała ją dominikanom. Gdy w 1825 wymarlii ostatni zakonnicy, z funduszόw  klasztornych zbudowano kościόł filialny w Sztabinie, a kościόł po-dominikański w Krasnymborze stał się parafialnym. W 1827 było tu 27dm, 163mk, obecnie wieś Krasnybόr ma 51dm, 356mk, zaś osada 5dm, 30mk. Krasnybόr stanowił część dόbr Sztabin, będących własnością Karola hr. Brzostowskiego, ktόry zapisał cały majątek na rzecz włościan i oficyalistόw tych dόbr. Parafia Krasnybόr ma 6380mk.

 

Kryłatka

Wieś, powiat augustowaki, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 19 wiorst od Augustowa, ma 18dm, 119mk; w 1827 8dm, 46mk.

 

Lasek

Osada, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 18 wiorst od Augustowa. Ma 3dm, 17mk.

 

Lebiedzin

Folwark, Lebiedzin Dworny, Lebiedzin Księży i Lebiedzin Podborze, wsie, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. 19 wiorst od Augustowa. W 1827 było tu w ogόle 12dm, 72mk; obecnie 25dm, 186mk.

 

Motułka

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. 15 wiorst od Augustowa; ma 7dm, 63mk.

 

Okrągłe

Osada, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 17 wiorst, ma 1dm.

 

Podcisόwek

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 14 wiorst, ma 22dm, 114mk.

 

Pogorzałe

Osada, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl od Augustowa 22 wiorsty. Ma 1dm, 8mk. W 1827 był 1dm, 4mk.

 

Popowszczyzna

Folwark, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl od Augustowa 21 wiorst. Ma 2dm, 11mk.

 

Promiszki

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 21dm, 176mk. W 1827 9dm, 51mk.

 

Sosnowo

Powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. W 1827 3dm, 23mk.

 

Suchy Grunt

Osada, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. od Augustowa 12 wiorst. 1dm, 15mk.

 

Sztabińska Huta

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, o 4 wiorsty na płn-zach od Sztabina, śrόd lasόw rezległych, ma 47dm, 450mk.

 

Wolna

Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. od Augustowa 21 wiorst. Ma 17dm, 106mk.

 

Zielona

Osada, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 11 wiorst. Ma 1dm, 7mk.

 

 

 

 

Inne

Rajgrόd

Osada miejska nad jeziorem Rajgrodzkim, przed 1867 miasteczko, powiat szczuczyński, gmina Przestrzele parafia Rajgrόd. Leży przy drodze bitej z Warszawy do Kowna, pomiędzy Grajewem a Augustowem, odl 224 wiorsty od Warszawy, 31 wiorst od Szczuczyna, 17 ½ wiorsty od Grajewa, 3 wiorsty od granicy pruskiej. Osada zajmuje pόłwysep wchodzący w jezioro, na końcu pόłwyspu wznosi się nasyp (grodzisko), zwany Gόrą Zamkową, czworokątny u szczytu, mający 390 krokόw obwodu. Rajgrόd posiada kościόł parafialny drewniany, kościόł ewangelicki reformowany, synagogę, szkołę początkową, urząd gminy, stację pocztową, aptekę, 217dm, 3916mk (1932 mężczyzn, 1984 kobiet). Do osady należy 2696 mόrg ziemi. Odbywa się tu 6 jarmarkόw. Ludność przeważnie żydowska, trudni się drobnym handlem, ktόrego głόwny artykuł stanowią ryby wędzone (sielawy i węgorze). Około 1280 Narymunt, książę litewski, wkroczył na Podlsie i zająwszy kraj cały, dał go za udział bratu Trojdenowi. Ten dla zabezpieczenia granic granic od Prusakόw i Mazurόw, wzniόsł grόd warowny nad jeziorem. W akcie rozgraniczenia Podlasia (ziemi wizkiej i goniądzkiej) z Litwą w 1358 (Kod. Maz., 73) Rajgrόd wymieniony jest jako punkt graniczny wraz z rzeką Nettą. Czy zamek Rongart, wzniesiony wedle Wiganda w 1360 przez Kazimierza Wielkiego i zburzony wkrόtce przez Krzyżakόw, można uważać za Rajgrόd, jest rzeczą wątpliwą. Zdaje się, że Rajgrόd należał do Litwy i był własnością książęcą, nadaną następnie kniaziom Glińskim. Gdy głośny w dziejach kniaź Michał za zdradę został ukarany konfiskatą, rajgrodzkie dobra 1509 roku nadane zostały przez Zygmunta I Mikołajowi Radziwiłłowi, wojewodzie wileńskiemu. W ciągu XVI w. starostwo rajgrodzkie występuje w regestrach poborowych bądź oddzielnie, bądzi też jako „tenuta” łączona ze starostwem augustowskim. W 1580 dochόd z obu oceniony na 1967zł. gr. 25, kwota zaś oznaczona 593 fl. 17gr. W 1593 wyznaczono starostwo rajgrodzkie na gwarancyą oprawy dla Anny, żony Zygmunta II (ob. Podlasie, t. VIII, 417). W 1616 zostaje starostwo w ręku Piotra Dulskiego, a w 1632 na akcie elekcyi Władysława IV podpisał się Krzysztof Dulski, rajgrodzki i augustowski starosta (Vol. Leg., III, 145 i 365). Lustracya z 1664 wspomina, iż na starostwie rajgrodzkim zabezpieczono posag krόlowej Maryi Ludwiki; obejmowało wtedy miasto rajgrόd z folwarkiem i wsie: Dręstwo, Krocόwka, Indziki, Czarnylas, Kosόwka, Miecze, Kosiły, Chmiele, Barszcze i dwa lasy, zwane Rybczyna i Bełza. W 1674 starostą Rajgrodzkim jest Kazimierz Tedwin, podkomorzy derpcki (Vol. Leg., V, 131). Krόl Jan II przywilejem 1679 potwierdza nadane przez Annę z Radziwiłόw Kiszczynę prawo magdeburskie i rόżne swobody dla tego miasta. W 1771 posiadali je Dominik Modeksza, podkomorzy kowieński, wraz z żoną Anną z Wilczewskich, ktόrzy zeń opłacali kwarty złp. 1298 gr. 18, a hyberny złp. 1096 gr. 29. Jednakże już na sejmie warszawskim w 1775 Stany Rzeczypospolitej nadały te dobra narodowe w emfiteutyczne posiadanie Rydzewskiemu, podstolemu wizkiemu, wraz z wόjtostwem (Vol. Leg., VII, 141). 22 maja 1831 generał rosyjski Sacken, uważając pozycyą Rajgrodu jako klucz wojewόdztwa augustowskiego i Litwy, zajął miasto z korpusem 7000 żołnierzy, umocniwszy wzgόrze zamkowe bateryą z 14 dział oraz ostrokołem. Dnia 28 nadciągnął Dembiński z przedniej straży korpusu Giełguda, a po zaciętej walce opanował tę pozycję. Sacken cofnął się do Augustowa (Puzyrewski, Wojna 1831, str. 264; pamiętnik Dembińskiego, 1, 270). Jako punkt graniczny Rajgrόd był rynkiem handlowym na produkty litewskie a głόwnie futra, ktόre do Rajgrodu sprowadzane, rozchodziły się stąd po całym Mazowszu. Kościόł katolicki drewniany, pod wezwaniem narodzenia N.M.P., założony był podobno z parafią w 1519 przez Mikołaja Radziwiłła. Obecny zbudowany w 1764 przez Jana Olszewskiego, proboszcza, a poświęcony dopiero w 1820 przez Augusta Maciejewskiego, sufragona augustowskiego. Rajgrόd parafia, dekanat szczuczyński (dawniej wąsocki) ma 6073 dusz (w 1885). Opis i rysunek grodziska w Rajgrodzie podał Al. Osipowicz w Tygodniku Ilustrowanym z 1867 (Nr 384).

W 1850 dobra rządowe Rajgrόd miały ogόlnej rozległości mόrg 20,330. Z tego w 1840 nadano na prawach majoratu radcy tajnemu Czetyrkinowi dobra Netta, składające się z folwarku Netta mόrg 1083, Borsuki mόrg 223, Bargłόwka mόrg 830, lasu mόrg 1426, probostwo Netta mόrg 177; osady: Choszczowskie mόrg 39, Choszczowo trzcianne mόrg 58, Stare Nowiny mόrg 35, wie: Netta mόrg 2593, Borsuki mόrg 351, Czarnybόr mόrg 55, Naddawki mόrg 45, Borki mόrg 54, Sosnowo mόrg 42, Karpa mόrg 102, Lipowo mόrg 158, Pieński mόrg 124, Piekutowo mόrg 292, Stare Nowiny mόrg 150, Pruchnowo mόrg 117, Bargłόwka mόrg 648. W ogόle wydzielono na majorat Netta mόrg 8621. W 1844 dołączono do majoratu Pruska i Tajno generał-majorowi Zabłockiemu 2 jeziora: Tajno mόrg 306, Dręstwo mόrg 424, razem mόrg 730. Pozostała część dόbr obejmowała mόrg 10797. W skład jej wchodziły: miasto Augustόw mόrg 279, osady: Bargłόw Kościelny mόrg 275, Zalaskowy kąt mόrg 71, Kanałowa Sosnowo mόrg 8, Probostwo mόrg 105, odpadek Karpa mόrg 741. pod szosą, rzeką i kanałem 62 mόrg. Wsie: Bargłόw Kościelny mόrg 1179, Bargłόw Dworny mόrg 1626, Brzozόwka mόrg 1421, Rudka Nowa 1495, Rudka Stara mόrg 1114, Jeziorki mόrg 1652, Uścianki mόrg 461, Cerkasowizny mόrg 142, Chojnόw (rozl. niewykazana), wybraniectwo Rudka mόrg 108. Leśnictwo rządowe Rajgrόd ma obecnie 27 214 mόrg obszaru. M.R.Wit.

 

 

 

 

Gmina pruska

Pruska

Folwark, powiat szczuczyński, gmina Pruska, parafia Bargłόw. Leży na granicy powiatu augustowskiego. Wieś, stanowiąca dawniej jedną całość z folwarkiem leży częścią w powiecie augustowskim; ogόlny obszar wynosi 3188 mόrg; w 1827 było 2dm, 19mk. Pruska gmina należy do sądu gminnego okrąg II w osadzie Rajgrόd, tamże jest stacja pocztowa (odl. 10 wiorst), urząd gminny we wsi Tajno. Gmina ma 3631mk, rozległość 16193 mόrg. W skład gminy wchodzą: wieś szlachecka Gόrska i włościańska, wsie: Barszcze, Karczewo, Dręstwo, Karwowska Wόlka, Kruszewo, Kroszόwka, Orzechόwka, Pruska, Tajno, Tajenko, Woźnawieś.

 

Dręstwo

Wieś nad jeziorem tej nazwy, powiat szczuczyński, gmina Pruska, parafia Bargłowo, 994 mόrg rozległości. W 1827 miała 38dm, 288mk

 

Tajno

Wieś, powiat szczuczyński, gmina Pruska, parafia Bargłόw. Leży około 2 mil na wsch-płd od Rajgrodu, na pόłnocnym brzegu jeziora tej nazwy, w lesistej i bagnistej okolicy, ma szkołę początkową, urząd gminy, 95osad, 948mk, 2293 mr. obszaru. W 1827 72dm, 343mk. Tajnowskie starostwo niegrodowe, w wojewόdztwie podlaskim, ziemi bielskiej, podłόg spisόw podskarbińskich z 1771 było w posiadaniu Anny Rostkowskiej, ktόra opłacała kwarty złp. 2289 gr 14, a hyberny złp 611 gr 24. Na sejmie 1773-75 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfitentyczne Krzysztofowi Frankowskiemu, posłowi ziemi zakroczymskiej. Wόwczas obejmowało dobra Tajno z wsiami: Bargłόwka, Lipowem, Nowinami, Woźną, Orzechόwką, Polkowem, Piekutowem i Uścianką. Br.Ch.

 

 

 

 

Suwałki

Miasto gubernialne, leży pod 54°4’6’’ szerokości pόłnocnej i 40°35’4’ długości wschodniej od F., nad rzeką Czarną Hańczą, w dolinie ciągnącej się od jeziora Hańcza do jeziora Wigry, długiej około 5 mil a szerokiej 1½ do 3 wiorst. Od pόłnoy i południa osłania miasto wyżyna sięgająca na południu przy cmentarzu żydowskim 830st n.p.m. Dolina ta jest niewątpliwie dnem dawnego jeziora, ktόrego szczątkami są pozostałe dotąd jeziora Hańcza i Wigry, tudzież łącząca je rzeka. Przy kopaniu studni w mieście trzeba przebijać się przez grube warstwy żwiru, otaczające zaś miasto zbocza wyżyny okryte są licznymi bryłami głazόw narzutowych. Klimatu miasta cechą charakterystyczną jest ciągły wiatr, zależny nie tylko od położenia śrόd wyżyny pojezierza, ale i lokalnych warunkόw tej długiej a wąskiej doliny, łączącej dwa wielkie jeziora. Przepuszczalność gruntu przy ciągłym ruchu powietrza i otoczeniu leśnem czynią Suwałki jednym z najzdrowszych miast w krόlestwie.

Drogi bite łączą Suwałki z Warszawą (odl. 268 wiorst), Kownem (około 110 wiorst) i miastami powiatowymi gubernii. Najbliższa stacja drogi żelaznej brzesko-grajewskiej: Grajewo (odl. 70 wiorst) a warszawsko-petersburskiej (na odnodze do Wierzbołowa) w Wyłkowyszkach (około 80 wiorst). Suwałki posiadają kościόł parafialny katolicki murowany, cerkiew, dwie kaplice katolickie (na cmentarzu i przy gimnazjum), kościόł parafialny ewangelicki ze szkołą i cmentarzem, dom modlitwy, filiał zaboru reformowanego w Serejach (od 1860), gimnazjum męskie, gimnazyum żeńskie, 3 szkoły początkowe, szpital Św Piotra i Pawła na 60 łόżek, szpital wojskowy, szpital żydowski na 30 łόżek, dom przytułku na 12 osόb (od 1869, z kapitałem 5755 rubli srebrem), ochronkę dla 33 dzieci (z kapitałem 4210 rubli srebrem). Z władz rządowych mieszczą się: urząd gubernialny, zarząt powiatowy, sąd okr. I, sąd pokoju, zarząd akcyzy VI okręgu, urząd pocztowy gubernialny, stacja telegraficzna. Znajduje się też dyrekcja szczegόłowa Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Istnieje od 1878 w Suwałkach straż ogniowa ochotnicza (120 członkόw), przy ktόrej zorganizowała się amatorska orkiestra (38 osόb) i chόr, lecz po kilkuletniem istnieniu rozprzęgły się około 1886. Wyrazem życia towarzyskiego jest klub miejski. Miejscem przechadzek jest ogrόd miejski, założony przed 50 laty w miejscu, gdzie stał dawniejszy kościόł i cmentarz. Dalsze okolice miasta lesiste, urozmaicone jeziorami, obfitują w malownicze miejscowości, nadające się do wycieczek. Z zakładόw przemysłowych istnieją obecnie dwa browary i kilka mniejszych zakładόw, ktόrych produkcja roczna dochodziła w 1878 40290rs. Miasto samo składa się głόwnie z jednej wielkiej ulicy, ciągnącej się wzdłόż szosy i zwanej Warszawską a teraz Petersburskim Prospektem. Przy tej ulicy mieszczą się prawie wszystkie instytucye, kościoły, sklepy ważniejsze. Cała zabudowana domami murowanymi, piętrowymi przeważnie. Przy innych bocznych ulicach domy przeważnie drewniane.

W 1890 było zapisanych do ksiąg stałej ludności 20,592, po strąceniu nieobecnych (32,8%), rzeczywista stała ludność wynosiła 13,830 a z niestałą 16,863. Podług wyznań było śrόd stałej ludności: 7009 katolikόw, 386 prawosławnych, 108 starowiercόw, 585 protestantόw, 12,060 żydόw. Domόw liczono około 700. W 1800 było 214dm, 1184mk (ani jednego żyda). W 1827 było 235dm, 216mk, w 1857 152 domy murowane, 797 drewniane, 11,273 mk (7016 żydόw, 488 Niemcόw). Dochody kasy miejskiej wynosiły w 1878 28,636rs, wydatki 20,843rs. Poza miastem, przy drodze do Sejn, wzniesiono po 1876 wielkie koszary na pomieszczenie pułku dragonόw. W 1887 rozpoczęto przy szosie warszawskiej budowę wielkich koszar dla piechoty. Wielkie te budowle (z cerkwią) stanowią niemal oddzielne miasto. Dawny folwark kamedulski (dziś donacya rządowa), zwany papiernią (z młynem i stawem), przylega do miasta od strony południa. Mieszczą się tu na stawie łazienki kąpielowe.

Historya. Jeszcze na początku XVI wieku wyżyna pojezierza w okolicy dzisiejszych Suwałk pokryta była puszczą, śrόd ktόrej mieściły się rzadkie i nieludne osady Mazurόw, Rusinόw i Litwinόw, trudniących się wypalaniem smoły, hodowlą pszczόł, pasterstwem i myślistwem. Obszar puszczy (leżącej w wojewόdztwie trockim, powiecie grodzieńskim) otaczającej dzisiejsze Suwałki, należał do dwόch leśnictw: przełomskiego i perstuńskiego. Kolonizacya tych obszarόw i rozdawnictwo części puszczy rόżnym panom litewskim i ruskim rozpoczyna się, o ile się zdaje, za Zygmunta I. Puszczę dzielono na kąty (uhły). Jeden taki „uhoł” nadaje krόl 1514 Sopoćkom, od ktόrych przeszedł do Wołowiczόw. Kameduli, ktόrych klasztory (1613 na Bielanach pod Krakowem) zaczynają się rozszerzać w Polsce w ciągu XVII wieku, upatrzywszy w puszczy tej bardzo dogodne dla założenia swych pustelni miejsce, na wysepce śrόd jeziora Wigry, otrzymali od Władysława IV pozwolenie na wzniesienie klasztoru i kościόłka na wyspie, ktόrą otrzymali na własność. Zapewne oprόcz tego uzyskali wolny wręb w lasach i obszar pewien puszczy jako uposażenie. Wytrzebiwszy część lasu, założyli nad jeziorem wioski: Magdalenόw (św. Magdaleny) i Burdyniszki, zaludnione przez rzemieślnikόw i robotnikόw używanych do budowy pustelni i kościoła. Usługi jakie oddawali kameduli jako kolonizatorzy, szerzyciele kultury i pasterze dusz, wywoływały objawy uznania w formie nadań. Nie tylko Jan Kazimierz potwierził im przywileje 1667, lecz poczynił nowe nadania w 1668. Wołłowiczowie odstąpili im swą część puszczy. Wkrόtce klasztor został panem rozległego obszaru na kilka mil wokoło. W szeregu osad nowo powstających koło klasztoru, pojawiają się w XVII wieku Suwałki, wieś zaludniona przez Mazurόw i Podlasian, ktόrych osadzili tu kameduli, pozwalając użytkować z gruntόw i puszczy, z obowiązkiem odbywania pańszczyzny dla dworu Żywawoda (o 1 milę na pόłnocny-zachόd od Suwałk). Zakładanie w tej okolicy na początku XVIII wieku licznych miast (Sejny, Krasnopol i Jeleniewo) pobudziło kamedułόw do rywalizacyi z sąsiadami. Centralne położenie Suwałk sprzyjało zamiarom zakonnikόw. Przeor όwczesny Ildefons wzniόsł w osadzie drewniany kościόłek i uzyskał od Augusta II przywilej lokacyjny z 26 kwietnia 1710. Dopiero jednak w 1715 kapituła zakonna uchwaliła, iż ludność osady uwalnia się od pańszczyzny, ustanowiła subdelegatem, z władzą wόjta, sławetnego Symeona Podbielskiego i Antoniego Rowińskiego piarzem, z władzą burmistrza. Mieszkańcy mieli wybrać dwu rajcόw i sześciu ławnikόw. Wydzielono na miasto 300 placόw i dano w uposażeniu 83 włόk lasu do wytrzebienia, tudzież dwa uroczyska i 300 mόrg nad jeziorem Krzywem pod uprawę i łąki. Osadnicy otrzymują drzewo z puszczy pod budynki i przez 7 lat będą wolni od opłat. Następnie płacić będą po 20 tynf. czynszu od włόki. Do nich też należeć będzie utrzymanie kościoła, kapelana i organisty. Dla żydόw wyznaczono osobną ulicę. August II nadał miastu 1720 roku prawo magdeburskie. Apelacya od wόjta szła do przeora. Miasto otrzymało targi tygodniowe, cztery jarmarki do roku i herb wyobrażający św. Rocha, przy trzech gόrach z krzyżem i z koroną. Przytem krόl zwolnił mieszczan na lat 18 od podatkόw. Za rządόw pruskich, gdy utworzono nową dyecezyę wigierską (pόźniej sejeńską), ktόrej obszar wchodził poprzednio w skład dyecezyi wileńskiej, wtedy też i kościόł w Suwałkach, będący filialnym kościoła w Wigrach, zamieniono na parafialny. W 1800 Suwałki, miasto w powiecie wigierskim (pokrytym w połowie przez lasy), jest siedzibą landrata i sądu okręgowego (a więc właz powiatowych), szwadronu czarnych huzarόw, mających swe magazyny. Regularnie zabudowane, z wielkim rynkiem, na ktόrym według Holsche’go nic nie można było dostać, przedstawiło się porządnie. Miało 214dm i 1184mk (żydόw nie było wcale). Ponieważ dobra klasztorne zabrał rząd pruski, przeto i Suwałki stały się miastem krόlewskim. W 1802 utworzono w Suwałkach parafię ewangelicko-augsburską. Za księstwa warszawskiego Suwałki należą do departamentu łomżyńskiego. Po utworzeniu krόlestwa polskiego Suwałki za stareaniem Paca, dziedzica niedalekiej Dowspudy, wyznaczone zostały w 1816 na stolicę wojewόdztwa. Prefektura łomżyńska, zamieniona na komisyę wojewόdzką augustowską, przeniosła swą siedzibę do Suwałk, ktόre, ze zmianą wojewόdztw na gubernie, zostały w 1837 miastem gubernialnym. W 1820 założono nowy cmentarz z kaplicą drewnianą, ktόrą zastąpiono w 1835 piękną budowlą murowaną w stylu ostrołukowym z kamieni granitowych, z wieżą. W 1840 wzniesiono cerkiew parafialną murowaną. W 1857 otwarta została rezusa.

Suwalski powiat, gubernii tej nazwy, utworzony w 1866 z części dawnego powiatu augustowskiego (7 gmin) i sejneńskiego (6 gmin), leży w środkowej części zachodniej połowy obszaru gubernii. Graniczy od pόłnocy z wołkowyskim i kalwaryjskim, od wschodu z kalwaryjskim i sejneńskim, od południa z augustowskim, na zachodzie z powiatem gołdapskm i oleckowskim regensyi gumbińskiej w Prusach wschodnich. Obszar powiatu ma 27,75 mil², czyli 1342,7 wiorst² albo 1528 km. Zajmuje on przeważnie płaskowzgόrze pojezierza bałtyckiego i część jego południowych stokόw. Wzniesienie pόłnocno-wschodniej części powiatu wynosi średnio 700 stόp, wzrasta ono w miarę przesuwania się w kierunku zachodnio-pόłnocnym. W okolicy Suwałk wzniesienie przechodzi 800 stόp, wreszcie w pn-zach. części powiatu występuje nawyższy taras wschodniej części pojezierza, sięgający w okolicach Przerośli (na pόłnocny-wschόd od niej na granicy od Prus) do 973 stόp i przechodzący średnio 900 stόp n.p.m. Wzniesienie to, rozciągające się też na obszarze pzyległych powiatόw: gołdapskiego, stołupińskiego i wołkowyskiego pokryte jest licznemi jeziorami, z ktόrych największe Wisztyniec leży w powiecie wołkowyskim, a w powiecie suwalskim: Wiżajny, Wersele, Hańcza, Rospuda i cała grupa drobniejszych w okolicy Przerośli i Filipowa. Wody tego wyniosłego tarasu rozchodzą się w rόżnych kierunkach do trzech głόwnych rzek: Pregoły, Niemna i Narwi (Wisły). Szeszupa z dopływem swoim Szyrwintą (a ta z Liponą) spływają z pόłnocnych stokόw i dążą na pόłnoc do Niemna, Rominta, Pisa i Węgorapa (na obszarze Prus) na zachόd do Pergoły, Hańcza, opływająca taras centralny, od wschodu dąży ku płd.-wsch. do Niemna, Rospuda zaś z południowych stokόw zdąża ku południowi do Biebrzy a z nią do Narwi. Głόwnemi rzekami powiatu są: Hańcza i Rospuda. Hańcza uprowadza w dolnym biegu wody wielkiej grupy jezior wigierskich. Ogόlna powierzchnia jezior w powiecie wynosi przeszło 50 wiorst². W płd-zach. części powiatu, w dolinie Rospudy, średnie wzniesienie przechodzi 500 stόp n.p.m. Spotykamy tu obszat piaskόw, zalegających południowe podnόże wału wyżyny jezornej. Kamienisto-żwirowata gleba wyżyny jest rόwnież nieżyzną; najlepszą pod względem żyzności jest płn.-wschodnia część powiatu. Liczne pojeziorne kotliny mieszczą obfite pokłady torfu, ktόrego eksploatacya odbywa się na przestrzeni 3477 mόrg. Rocznie dobywają do 150,000 wozόw, przy cenie 5,50 do 7rs za 1000 cegieł. W znacznym obszarze leśnym, zwłaszcza w zachodniej połowie powiatu, lasy rządowe zajmują 18,947 mόrg i wchodzą w skład trzech leśnictw: pomorskiego, suwalskiego i puńskiego. Głόwnym zajęciem ludności jest rolnictwo, polegające na uprawie kartofli, owsa i żyta. W 1878 wysadzono 46,694 czetw. kartofli i wysiano 28,694 cz. owsa, 24146 cz. żyta, 8410 cz. jęczmienia, 578 cz. pszenicy, 670 cz. gryki, 2367 cz. innych ziaren. Większych gospodarstw folwarcznych jest 71, mniejsze włościańskie są ubogie, z powodu nieurodzajności gleby, braku inwentarza. Bieda zachęca do przemytnictwa, ktόre tu było niedawno jeszcze wielce rozwiniętem i skłania ludność do opuszczania siedzib dla szukania chleba w innych stronach. Między zapisanymi do stałych ksiąg ludności jest 18% nieobecnych, gdy średnia cyfra dla całego krόlestwa wynosi 8,3% przemysł fabryczny prawie nie istnieje. Dwie gorzelnie, trzy małe browary i kilka drobnych fabryk zatrudniają zaledwie kilkudziesięciu robotnikόw i produkują za 100 000rs (około) rocznie. Ludność powiatu wynosi (1890) 90 414 (42 502 mężczyzn, 47 912 kobiet), z tego na Suwałki przypada 16 863. Co do wyznania, to głόwną masę ludności stanowią katolicy (71,5%), prόcz tego jest 2732 prawosławnych, 8364 protestantόw, 18 746 żydόw i 36 mahometan (w gminie Maćkowo). Oprόcz zakładόw naukowych mieszczących się w Suwałkach, znajduje się w powiecie 27 szkόł początkowch w osadach i wsiach: Aleksandrόw, Błęda (Blenda), Brόd, Bakałarzewo, Filipόw, Fornetka, Głęboki Rόw, Jeleniewo, Kaletnik, Magdalenόw, Maćkowo, Puńsk, przerośl (dwie szkoły), Pawłowo, Rakόwek, Rutka, Smolany, Sobolew, Szypliszki, Wychodne, Wysoka Gόra, Wierciechy, Wiżajny, Zarzecze, Zuśno, Żubryń. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat tej nazwy, dyecezyi sejneńskiej, obejmujący parafie: Bakałarzewo, Filipowo, Jeleniewo, Kaletnik, Przerośl, Puńsk, Smolany, Suwałki, Wigry i Wiżajny. Ogόlna ilość katolikόw 75 076. pod względem sądowym powiat dzieli się na jeden okrąg sądu pokoju dla Suwałk i cztery okręgi sądόw gminnych: Suwałki, Filipowo, Puńsk, Stara Hańcza. Pod względem administracyjnym powiat składa się z jednego miasta (Suwałki) i 16 gmin: Andrzejewo, Czostkόw, Filipόw, Hytta, Hańcza Stara, Jeleniewo, Kadaryszki, Kukόw, Koniecbόr, Maćkowo, Pawłόwka, Przerośl, Sejwy, Wiżajny, Wόlka, Zaboryszki. Pod względem archeologicznym ciekawymi są grodziska otaczające jezioro Szurpiły, nasypy w uroczysku Wyrupie pod Puńskiem i w leśnictwie Białorogi pod Suwałkami, przy tak zwanej Szwajcaryi.

Suwalska gubernia, utworzona przy nowym podziale krόlestwa polskiego w 1867 z części dawnej gubernii augustowskiej, od ktόrej oddzielono obszar około 108 mil², obejmujący powiaty: łomżyński, mazowiecki, kolneński i szczuczyński, wchodzące w skład gubernii łomżyńskiej. Zajmuje ona pόłnocną część obszaru krόlestwa, sięgając pόłnocnym końcem 55°6’ szerokości pόłnocnej. Niemen oddziela obszar gubernii ze strony pόłnocy i wschodu od gubernii kowieńskiej, wileńskiej i grodzieńskiej, na południu zaś rzeki Biebrza i Netta od grodzieńskiej, od pόłnocnego-zachodu i zachodu graniczy z gubernią łomżyńską i Prusami. Suchą granicę przerywają tu: jezioro Wisztyniec oraz rzeczki: Lepona, Szyrwinta i Szeszupa. Obszar gubernii przedstawia postać nieforemnego prostokąta, ktόrego największa długość od pόłnocy ku południowi 220 wiorst, a od zachodu ku wschodowi 110 wiorst.

(Powierzchnia i układ warstw, Stosunki hydrologiczne, Kanał augustowski, Klimat, Roślinność)

Ludność gubernii wynosi 598,923 (w księgach stałej ludności zapisano 662,871), w tem 284,645 mężczyzn, 314,278 kobiet. W 1819 przy obszarze 342 mil² (320 wg geografii Platera), miało wojewόdztwo augustowskie 430,705 mk, a więc 1259 na 1 milę; 1858 było 624,061 a więc 1825 na 1 milę. Obecnie przy obszarze zmniejszonym do 227 mil², przypada 2760 mk na 1 milę. W składzie ludności pod względem plemiennym pierwsze miejsce co do ilości zajmują Litwini w liczbie 306,708. osiedli oni głόwnie w powiatach pόłnocnych, posuwając się aż do Czarnej Hańczy, za ktόrą liczba ich zmniejsza się stopniowo, tak że w powiecie augustowskim i zachodnich częściach sejneńskiego i suwalskiego nie ma ich prawie. Dzielą się oni na pewne grupy, już to na podstawia małych rόżnic w wymawianiu, np dz zamiast d (tz dzuki – dzukaj), a głόwnie odpowiednio do topograficznych warunkόw ich zasiedlenia i tak: Zanawikaj zwą się ci, co osiedli za rzeką Nowie; Guogaj ci co przederli się przez puszczę aż do powiatu maryampolskiego (od starego słowa guog – chodzić); Stuokaj (od stuok-stόj); Bajgowie (od bajgt – kończyć się), co odpowiada ich kresowemu osiedleniu nad Czarną Hańczą. Przezwisko Szokaj w powiecie sejneńskim (od szok – skacz) łatwo się tłumaczy naturą obszaru, pełnego kęp i trzęsawisk, jak rόwnież Użwigaj (użwiagis – zakręt) pozycyą zajętą nad południowym zakrętem Niemna. Ludność litewska należy prawie wyłącznie do stanu włościańskiego. Polacy w liczbie 178,357, należą przeważnie do klasy większych właścicieli, przeważnie mazurskiego pochodzenia (bartnicy, budnicy, osocznicy pierwotnie). Cechuje ich język i strόj odrębny (czarny), skutkiem czego „żmogusi” (żmogus – człowiek) w szarych siermięgach, nadają czarnym tytuł panόw (ponas). Rusini, w liczbie 13,225, zamieszkali wschodnią część powiatu augustowskiego, zachowali swe odrębne narzecze. Przedstawiciele plemienia wielko-ruskiego stanowią 1,13% ogόlnej ludności, zamieszkują głόwnie po miastach, z wyjątkiem tzw Filiponόw, rozkolonizowanych w powiatach: suwalskim, augustowskim, kalwaryjskim i sejneńskim w liczbie 7000, z tego do 3000 przypada na powiat suwalski. Niemcy rozrzuceni po całej gubernii, głόwnie jednak w powiatach mariampolskim, kalwaryjskim i władysławowskim, zajmuje się rolnictwem, przemysłem lub rzemiosłami. W 1879 było w całej gubernii 35,775 Niemcόw, do ktόrych należało 61,436 mόrg. Żydzi, w liczbie około 112,000, zagarnąwszy w miastach i osadach na własność prawie 80% nieruchomości, w ostatnim dziesięcioleciu rzucili się do roli, rugując z posiadłości nie tylko włościan ale i większych właścicieli. Tatarzy osiedli tu w XV wieku, przyjęli język i obyczaj polski. Liczą ich do dziś przeszło 6000 w powiecie kalwaryjskim i wyłkowyskim. Pracują na roli we wsiach lub folwarkach: Borowszczyzna, Dolnica, Dębowy Rόg, Kiewlica, Makowszczyzna, Nowinki, Potylcze, Szyłańce, Szwańce i innych. Cyganie, w małej ilości, trzymają się we wsiach: Cyganowo, Sudargach, Prenach i kilku innych. Co do stanόw ludność ta przeważnie składa się z włościan (515,100), mieszczan liczą 82,500, reszta przypada na szlachtę, urzędnikόw itd. Według wyznań jest: katolikόw 458,678, żydόw 111,916, ewangelikόw 41,182, prawosławnych 15,531, starowierόw 7047, mahometan 684. Co do rozsiedlenia ludności to na obszarze gubernii, oprόcz Suwałk jest 6 miast powiatowych, liczących 65,321mk, i 12,159 dym, trzy miasta niepowiatowe (40,436mk i 2971 dymόw), 17 osad miejskich (40,586mk, 2971 dymόw). A mianowicie: w powiecie suwalskim Suwałki (16,863, dm 734), osady miejskie: Filipowo (2488mk, 190dm), Przerośl (2101mk, 153dm), Bakałarzewo (1729mk, 110dm). W powiecie maryampolskim: Maryampol (6797mk, 418dm), Preny (3764mk, 201dm), osady: Pilwiszki (3599mk, 249dm), Balwierzyszki (2604mk, 173dm), Poniemoń (2088mk, 128dm), Sapieżyszki (2864mk, 128dm). W powiecie augustowskim; Augustόw (9496mk, 491dm), osady: Raczki (2864mk, 158mk), Sopoćkinie (2467mk, 173dm), Lipsk (1510mk, 242dm). W powiecie sejneńskim: Sejny (4779mk, 249dm), osada Łoździeje (4055mk, 260dm), Sereje (3671mk, 320dm), w powiecie kalwaryjskim: Kalwarya (10087mk, 548dm), osada Ludwinόw (1992mk, 115dm), Simno (1861mk, 115dm), Olita (843mk, 140dm). W powiecie wyłkowyskim: Wyłkowyszki (5662mk, 372dm), Wierzbołόw (3929mk, 372dm), Wisztyniec (40066mk, 265dm), Kibarty (2354mk, 126dm). W powiecie władysławowskim: Władysławόw (4500mk, 349dm), Szaki (1608mk, 162dm). Ludność wiejska rozdziela się między 712 folwarki (dym. 2722), 448 wsi (52,259 dym.), 63 osady (94 dym.). Ludność miast podana według stanu w dniu 1 stycznia 1890, z potrąceniem nieobecnych, ludność osad miejskich razem z nieobecnymi a zapisanymi do ksiąg stałej ludności. Procent nieobecnych jest w tej gubernii niezwykle wielki: w Szakach 66%, w Wyłkowyszkach 39,8%, w Władysławowie 31,7%. Zajęciem mieszkańcόw jest prawie wyłącznie rolnictwo; przemysł mało rozwinięty, wiąże się ściśle z rolnictwem. Rynki miast pruskich są głόwnym miejscem zbytu produktόw rolnych, leśnych i inwentarza. Sąsiedztwo wyższej kultury rolnej w Prusach wpływa na postępy w gospodarce, rozszerzanie się maszyn i ulepszonych narzędzi rolniczych; śrόd większej posiadłości przeważają drobne folwarki, obciążone pożyczką Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w wysokości od 500 do 3000rs, stanowią one 36% ogόłu dόbr; średnie z pożyczką od 3000 do 25,000rs, stanowią 58%, większe obszary tylko 6%. Uprawiają przeważnie pszenicę i kartofle, żyta i jarzyn mniej nieco, buraki, rośliny oleiste, głόwnie na potrzeby domowe, rόwnie jak i koniczynę, zwłaszcza w powiatach pόłnocnych, gdzie łąk niewiele; warzyw sadzą w niektόrych folwarkach, głόwnie jednak uprawiają je filiponi, a w bliskości miast Żydzi. Sadόw owocowych wiele, tak po dworach jak i u włościan, w ktόrych często można się spotkać z większą lub mniejszą pasieką, o ulach prostyh i ramowych. W 1887 zasiano: w powiecie suwalskim 27,538 czetw. oziminy, 35,035 jarzyny, kartofli 53,482;; w powiecie augustowskim oziminy 24,076, jarzyny 13,446, kartofli 45,071; w powiecie sejneńskim oziminy 29,998, jarzyny 31,814, kartofli 44,729; w powiecie maryampolskim oziminy 40,917, jarzyny 51,311, kartofli 65,356; w powiecie wołkowyskim oziminy 47,166, jarzyny 58,714, kartofli 55,581; w powiecie władusławowskim oziminy 23,419, jarzyny 39,657, kartofli 24,431. ogόłem oziminy 235,193, jarzyny 279,820, kartofli 322,253. zebrano zaś, pomimo że to był rok niurodzajny: w powiecie suwalskim oziminy 111,045, jarzyny 138,563, kartofli 251,392; augustowskim oziminy 116,112, jarzyny 96,066, kartofli 207,845; sejneńskim oziminy 158,509, jarzyny 127,259, kartofli 178,916; kalwaryjskim oziminy 224,586, jarzyny 191,878, kartofli 197,487; maryampolskim oziminy 261,581, jarzyny 277,449, kartofli 408,293; wyłkowyskim oziminy 293,512, jarzyny 306,482, kartofli 334,940; władysławowskim oziminy 154,110, jarzyny 176,209, kartofli 211,396. Ogόłem oziminy 1,319,455 (7¼ ziarna), jarzyny 1,313,906 (4 5/7), kartofli 1,790,267 (5 1/3). Siana średnio zbierają do 8,000,000 pudόw ze 128,380 dzies. łąk ; zużywa się dla inwentarza około 7,000,000 pudόw (oprόcz koniczyny), pozostaje do zbytku rocznie średnio do 400,000 pudόw. W 1878 obszar ziemi uprawnej wynosił 430,922 dzies.; wysiano oziminy 201,130 czetwerti, jażyny 212,662 czetw, kartofli 3000,813 czetw, zaś zebrano: oziminy 927,833 czt, jarzyny1,174,144 czet i kartofli 1,549,107 czet, siana do 10,000,000 pudόw. Lud wiejski pomimo wrodzonej oszczędności, nie posiada magazynόw zapasowych zboża, tak własnych jak i ogόlnych. Zapasy pieniężne ukrywa i niechętnie narusza, nawet w razie nieurodzaju lub głodu, morząc inwentarz, albo pozbywając się go na mięso czy skόrę. Inwentarz włościański w ogόle mierny, dworski lepiej się przedstawia, racjonalna hodowla nie istnieje. Zamożniejsi tylko gospodarze, i to na gruntach ciężkich, orzą wołami, powszechnie używają koni, z ktόrych jeszcze przed kilkunastu laty słynęły te strony. Skasowanie stadnin hr. Wołłowicza i barona Keudla znacznie się przyczyniły do upadku rasy. Dziś jednak, dzięki folwarkom niemieckim, można spotkać u wielu włościan okazy wartujące po 200rs i droższe, produkowane w celu zbutku za granicą. Owce trzymają głόwnie po dworach i to w niewielkiej ilości; najbogatsze stada są w Szuklach i w Buchcie. Nierogacizną prowadzi się dość ożywiony handel z Prusami, rόwnież jak i gęśmi, ktόrych sprzedają podobno do miliona sztuk rocznie. Przez same Kibarty jesienią przewożą ich do 80,000. Ceny robotnika zwykle wysokie. Każdy robotnik na swoim chlebie bierze 80kopiejek dziennie, ze stołem 50, robotnica 60-30 kopiejek.

Przemysł w ogόle słabo rozwinięty, brak ducha przedsiębiorczego, specyalnego wykształcenia, a głόwnie kapitałόw, przy znacznej odległości ognisk targowo-przemysłowych, jest tego przyczyną. Budulec spławiają Niemnem i kanałem Augustowskim, zboże idzie przeważnie koleją do Prus, inne produkty zbywają na targach co środa. Inwentarz, narzędzia domowe na jarmarkach, ktόrych odbywa się w guberni 130 rocznie. Produkcya torfu, wskutek podniesienia się ceny drzewa, w ostatnich czasach rozwija się dość pomyślnie. W powiecie augustowskim zajmuje się tym 200 ludzi, w kalwaryjskim 162, w maryampolskim 31, w sejneńskim 32, w suwalskim zaś prawie wszystkie wsie wyrabiają torf. W całej gubernii wydobywają przeszło pόł miliona pudόw rocznie. Rybołόwstwo zostaje wyłącznie w ręku żydόw. Przedmiotem wywozu są tylko sielawy wędzone, chociaż w zamian spotykają się latem na targach droższe ryby z jezior pruskich, a zimą sandacze i szczupaki mrożone z cesarstwa. Fabryk w gubernii liczą 358, z obrotem do pόłtora miliona rubli rocznie, zatrudniających do 1300 robotnikόw. Największą cyfrę produkcji przedstawiają gorzelnie w liczbie 26, wyrabiają za 636,403 rs, przy pomocy 150 robotnikόw. Dawniej istniały niemał w każdym folwarku. Obecnie zbywają spirytus niedystylowany lub wόdkę włościanom lub do własnych karczem, z wyjątkiem antonowskiej, prowadzonej na większą skalę. Niski gatunek wyrobόw nie może wytrzymać konkurencyi z produkcją nabywaną z Warszawy i cesarstwa. Słynne niedawno jeszcze stare litewki dziś znikają zupełnie. Browary, w liczbie 35, nie lepiej się prezentują. Suwalski, antonowski i preński zostają w ręku żydόw i wyrabiają lichsze gatunki piwa, wartości do 1300,000rs (95 robotnikόw). Kilka mniejszych sycarni nie zasługuje na uwagę. Garbarni 42, z obrotem 118,252 rs (179 robotnikόw), rόwnież w rękach żydόw lub Niemcόw, wyrabiają nędzny towar na potrzeby miejscowe. Młynόw wodnych 63, w tych samych warunkach, z obrotem 125,219rs, i 105 robotnikόw, jak i 65 wiatrakόw, z obrotem 52,661rs i 75 robotnikόw, obliczone są na potrzeby włościan i pieczywo miejskie. Cegielnie (40) zatrudniają do 200 włościan, produkując na 43,000rs rocznie. Na mniejszą skalę prowadzą wyrόb samodziału, filcowych kapeluszy, mebli włościańskich i plecionych. Fabryka mebli giętkich w Aleksocie, nie lepsze robi interesa, rόwnież jak kilka serowni, po folwarkach prowadzonych na mniejszą skalę. Włościanie zajmują się wyrobem płόtna, ktόrego produkują rocznie do 1½ miliona arszynόw, a sprzedają 560,000 arszynόw.

Handel przewozowy ogranicza się na wyrobach żelaznych, przeważnie na potrzeby wiejskie. W ostatnich czasach rozwinął się w tymże kierunku dowόz towarόw bławatnych i gotowych ubiorόw dla włoościan, ktόrzy zarzucają strόj narodowy, ograniczając się w domu na tkaniu płόcien i materyału na spόdnice kobiece (andaraki), w istocie godne uwagi. Tutaj należałoby zaliczyć i wyrόb kożuchόw, noszonych zimą i latem, chociaż zajmują się wyprawianiem takowych po wsiach, w porze zimowej, przybywający specjaliści zza Niemna. Po miastach przedmiotem dowozu są towary kolonialne, bławatne i galanteryjne, dostarczane, z wyjątkiem warszawskiego obuwia, w pośledniejszych gatunkach. W 1887 izba skarbowa suwalska wydała: świadectw kupieckich 1-ej gidyi 10; 2-ej 435, świadectw handlowo-przemysłowych 4-ej i 5-ej klasy 161; dla subiektόw handlowych 457; paszportόw kupieckich i biletόw 1252. Przewόz przez komorę celną wierzbołowską w osadzie Kibarty wynosi około 35 milionόw rs, wywόz do 32½ miliona rs rocznie.

Komunikacja. Przez obszar gubernii przechodzi odnoga drogi żelaznaj warszawsko-petersburskiej na przestrzeni 85 wiorst od Kowna do Wierzbołowa, ze stacyami: Maurucie, Kozłowaruda, Pilwiszki, Wyłkowyszki i Kibarty. Szosy: rządowa 1-go rzędu na traktach kowieńskicm i krόlewieckim (na Wyłkowyszki) wynosi 224 wiorsty; drogi bite gubernialne 140 wiorst; traktόw pocztowych bocznych 180 wiorst, wiejskich 2010 wiorst. Pocztowych stacyi wydającyh i przyjmujących korespondencye 1; konnych 17, koni pocztowych 39. Stacye telegraficzne, oprόcz miast powiatowych, mają: Kibarty, Wierzbołόw, Sereje, Jarzębno, Kopciowo, Simno i Sopoćkinie.

Zarządy gminne. W liczbie 92 gmin 73 są czysto wiejskie, 16 mieszanych, 3 samodzielnych osad. Z nich liczą do 2000 ludności 1 gmina, do 4000 ludności 17 gmin, do 6000 ludności 34 gminy, wyżej 6000 ludności 40 gmin. Gruntόw opodatkowanych jest 1,597,072 mόrg, na sumę 175,874rs 19 kopiejek, przecięciowo po 11 kopiejek z morgi. Składka w porόwnaniu z rokiem przeszłym powiększyła się o 4789rs 74kop i powiększa się corocznie, głόwnie z powodu sądόw gminnych. Przy opodatkowaniu zarządy gminne przejmowały 4 morgi lasu za morgę ornej ziemi.

Kasy zaliczkowo-wkładowe rozwijają się pomyślnie. Z 75 założono 33: z kapitału rządowego na sumę 17,263rs 88k; z procentu od tegoż kapitału na 39,657rs 96½ k – 17; z kapitału gmin i osad na 17,388rs, 38 kas; ogόłem na 74,309rs 72½ kop. Do 1 stycznia 1887 było dochodu 88,101rs 58k; w ciągu tego roku przybyło dochodu 16,941rs 42k, tak że do 1 stycznia 1888 cały kapitał bez rządowego wynosił 165,089rs 39½ k. Dotąd 15 gmin nie ma kas własnych

Zarząd gubernii cywilny podlega generał gubernatorowi warszawskiemu, pod względem wojennym zaś należy gubernia do okręgu wileńskiego. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 7 powiatόw i 92 gmin: suwalski (15 gmin), augustowski (12 gmin), kalwaryjski (15 gmin), maryampolski (12 gmin), sejneński (13 gmin), wyłkowyski (12 gmin) i władysławowski (11 gmin). Pod względem kościelnym gubernia stanowi dyecezyę augustowską dzielącą się na 7 dekanatόw katolickich: augustowski (8 parafii, 2 filie), kalwaryjski (11 parafii), maryampolski (9 parafii, 6 filii), sejneński (13 parafii), suwalski (10 parafii), wyłkowyski (10 parafii), władysławawski (10 parafii, 2 filie). Oprόcz tego znajduje się klasztor księży maryanόw w Maryampolu i 84 kaplic. Biskup rezyduje w Sejnach a sufragan w Wyłkowyszkach. Prawosławnych cerkwii parafialnych 11, filialnych 2, kaplica 1. Cerkiew jednowiercόw we wsi Pokrowsk (powiat sejneński). Starowiercy mają trzy parafie: pogorzelska w sejneńskim, Głęboki Rόw w suwalskim i Pijawne Russkie w augustowskim. W tym ostatnim powiecie utworzono 8 parafii prawosławnych, mianowicie: Balla, Hołynka, Łabno, Lipsk, Perstunie, Rygałόwka, Sopoćkinie i Augustόw. Ewangelicy augsburscy tworzą od 1844 oddzielną dyecezyę augustowską, obejmującą 8 parafii: Godlewo, Maryampol, Suwałki, Szaki, Wierzbołόw, Wiżajny, Łomża, Prażuchy. W 1880 było 29,907 dusz, 23 szkόł, 15 kantoratόw. W obrębie samej gubernii suwalskiej jest 6 parafii, 9 filii, 1 kaplica. Ewangelicko-reformowana parafia jedna w Serejach. Baptystόw jeden dom modlitwy w Kibertach bez przełożonego. Mahometański meczet jeden we wsi Winkszpunie, przy ktόrym znajduje się jeden imam rządowy. Żydowskich synagog 11, domόw modlitwy 40; okręgόw bożniczych w powiecie suwalskim 6, augustowskim 6, sejneńskim 6, kalwaryjskim 5, maryampolskim 7, władysławowskim i wyłkowyskim po 3.

Oświata. W 1886 było 202 zakładόw naukowych: gimnazyόw męskich filol. (w Suwałkach i Maryampolu), gimnazjum żeńskie 7-klasowe w Suwałkach; seminaryum duchowne katolickie w Sejnach, seminaryum nauzycieli wiejskich z wzorową szkόłką w Wejwerach; 3-klasowa szkoła miejska w Sejnach, 2-klasowych miejskich 6, 1-klasowych początkowych 169; ewangelickich szkόł 14, niedzielno-rzemieślniczych 5; progimnazjum (prywatne) w Suwałkach. Uczniόw ogόłem było 13,394, z nich 10,466 chłopcόw i 2928 dziewcząt. Podług wyznań: katolikόw 8064, prawosławnych 1055, ewangelikόw 1879, żydόw 2022, mahometan 14, starowiercόw 180. Podług stanu: szlachty rodowej 101, szlachty osob. 525, duchownych 34, kupiec. 37, mieszczan 3050, włościan 9590, cudzoziemcόw 57. Liczba uczniόw w gimnazyach zmniejsza się: w Maryampolu spadła o połowę; w szkόłkach zwiększa się stopniowo. W stosunku do ludności jedna szkoła przypada na 3126 mk, jeden uczeń na 47 29 ludności. Włościan umiejących czytać po rusku 41,725, po polsku 58,265, po litesku 32,088. w powiatach: suwalskim czyta po polsku 24,019, rusku 8621, litewsku 1401; augustowskim po polsku 10,412, rusku 4918, litewsku 92; sejneńskim po polsku 8944, rusku 4612, litewsku 2458; kalwaryjskim po polsku 4365, rusku 5095, litewsku 8666; maryampolskim po polsku 6288, rusku 8657; litewsku 6857; wyłkowyskim po polsku 3036, rusku 7027, litewsku 6578; władysławowskim po polsku 1201, rusku 2895, litewsku 6036.

Zakłady dobroczynne. Szpitali w Suwałkach 2 a) św. Piotra i Pawła na 60 łόżek, zapasowy kapitał 2447, zaległości 10,595 rs; b) żydowski na 30 łόżek, fundusz żelazny 1212, zaległości 4135rs; w Maryampolu św. Małgorzaty 30 łόżek, fundusz żelazny 13,500, zaległości 2432rs; w Kalwaryi św. Jerzego 25 łόżek, fundusz żelazny 13,500, zaległości 1427rs; w Sejnach św. Szymona 20 łόżek, fundusz żelazny 14,407, zaległoości 1693rs; w Augustowie powiatowy 15 łόżek, fundusz żelazny 5069, zaległooście 2263rs. Leczono w nich 1667 chorych; śmiertelność średnia 1 na 15,5, koszt 42½ kop. dziennie. Lekarzy cywilnych 48; w tej liczbie inspektor lek. 1, lekarzy powiatowych 7, szpitalnych 8, więzienny 1, miejskich 2, wolno-praktykujących 29; felczerόw 61, z nich: powiatowych 7, szpitalnych 6, wolno-praktykujących 47, oprόcz potrόjnej przeszło liczby praktykujących bezprawnie; akuszerek 17, z nich: 7 powiatowych, 1 miejska i 9 wolno-praktykujących; wreszcie dentystόw 2, cyrulikόw 5. Aptek prywatnych 26, skład meteryałόw aptecznych 1, w tej liczbie aptek normalnych 19, filii 3, aptek wiejskich 3. W 1886 miały one recept 53695. Domόw dla obłąkanych nie ma. W banku warszawskim są sumy depozytowe, przeznaczone na otwarcie zakładόw: a) szpitali w Wyłkowyszkach i Władysławowie 5245rs 53k. i 606rs 42k. b) ochronki dziecinnej w Augustowie 5035rs 27k. i Maryampolu 246rs 75k; c) domu przytułku w Augustowie 2252 rs 99k i d) na ochronkę imienia „Johalka” 1000rs, zabezpieczonych hypotecznie, od ktόrych procent osyła się do banku. Weterynarzy w gubernii 5: gubernialnych 1, powiatowych 3, nadet. 1. Dom przytułku dla starcόw i kalek w Suwałkach, fundusz żelazny 31,110r, pensyonarzy 9, z tych 9 zmarło; utrzymanie dzienne 17½ kop. Ochrona dla dzieci prawosławnych i z małżeństw mieszanych posiada dom własny, nabyty w 1880 ze składek, na 15 do 25 miejsc, oprόcz tego dochόd z domu drugiego, wynoszący dotychczas 2089 rubli. Chrześcijańskie towarzystwo dobroczynności istnieje także od 1886, posiada przytułek własny na 12 mężczysn, utrzymanie ktόrego w 1887 kosztowało 183rs 80k., przyczem udzielono wsparcia 75 osobom 346rs.

Sądownictwo. Sąd okręgowy w Suwałkach; sądy pokojόw: I okr. w Suwałkach; w Kalwaryi, Augustowie i Sejnach po 1; II okręgu z prezesem w Maryampolu 2, w Wyłkowyszkach i Władysławowie po 1. Sądy gminne I okręgu: w powiecie suwalskim i sejneńskim po 4, w augustowskim 3; II okręgu w powiecie maryampolskim 5, wyłkowyskim i władysławowskim po 4. W 1887 popełniono w gubernii przestępstw 17,522, z nich 528 sądzono w jurysdykcyi ogόlnej, pozostałe w sądach pokoju i gminnych. Więzień 2: karno-śledcze w Kalwaryi i śledcze w Suwałkach.

Pożarόw w 1887 było 574; spaliło  budowli 1362, ubezpieczonych na sumę 609,433rs. Największy pożar w osadzie Pilwiszki dał straty 46,593rs 50k; w Suwałkach, Augustowie, Maryampolu i Władysławowie są ochotnicze straże ogniowe, w innych miastach i osadach przy zarządzach gminnycy i w wielu folwarkach znajdują się podręczne narzędzia do gaszenia ognia.

Zabytki archeologiczne na obszarze gubernii ograniczają się do grobόw i nasypόw z czasόw przedhistorycznych. Najpospolitszymisą ziemne nasypy, zwane „Pile”, ktόremi Litwini ubezpieczali granice swoje i siedziby od napadόw. „Pile” są to stożkowate kopce, z uciętym wierzchołkiem i podstawą o 2 lub 3 kondygnacyach. Opasywane rowami, wzmacniano kamieniami i ostrokołem. Czasami fortyfikowano niemi obszerniejsze przestrzenie; najokazalsze nasypy tego rodzaju spotykamy w Szurpiłach (powiat suwalski). Do mniejszych należą Jegliniec (w tymże powiecie), ze śladami zamczyska; Urdomin (powiat kalwaryjski), Netta (powiat augustowski); pod wsią Rumbowicze wielka gόra zwana „Pilup”; na gruntach wsi Pielkalnie grodzisko „Ejsta”; podobnież na folwarku Łakińskie; w Makowszczyźnie za Lubowem kopiec podobny do urdomińskiego nad rzeką Wiżupie; takiż we wsi Plinie. W powiecie maryampolskim we wsi Pokiewliszki pod Chlebiszkami grodzisko wysokie na 56 stόp, u podstawy 500, na wierzchołku 135 stόp; w folwarku Bograny dwie sypane gόry; Od tej wsi w kierunku ku Urdominowi i ku wsi Elksnokenie ciągną się całem pasem nasypy rόżnej wielkości. W Poszławantach (gmina Jaworowo) ślicznie zachowane pile. W lesie za wsią Berżyniszki wielka gόra sypana, otoczona w formie elipsy łańcuchem kopcόw rόżnej wielkości; w powiecie wyłkowyskim, pod Pojewniem, wysoka gόra nad rzeczką Ponią. W powiecie sejneńskim, w lesie Bradokalnie, są pile porosłe liściastym starodrzewem, jedne bez nazwy, drugie zwane „Łylwa”. Podobne znajdują się we wsi Bendry pod Mirosławiem i nad jeziorem Obelia. Oprόcz tego spotykamy wysokie położone nasypy, z wierzchołkiem wklęsłym lub płaskim, o jednym lub dwόch stopniach u podstawy. Z cmentarzysk godniejsze uwagi: litewskie pod Puńskiem i Szwajcaryą, szwedzkie pod wsią Wysoką Rudą i Olitą, oraz karaimskie w Świętojeziorach. Tutaj zaliczyć wypada, spotykane w rόżnych miejscowościach (Nemonajcie, Kułaki, Wojnotraki itd) nasypy i wały ziemne, wznoszone w czasach historycznych i stąd noszące nazwy okopόw krzyżackich, szwedzkich lub francuskich, w ktόrych znajdują się dziś szczątki żelaztwa, monety, kości itp. Godneby rόwnież były bliższego zbadanie gόry święte, ciągnące się na wybrzeżach Niemna od Alesoty przez Pakalniszki aż do wsi Dziewagoła (Dewagołas), na ktόrych miały istnieć liczne świątynie i uroczyska litewskie.

Dzieje. Historyczne czasy zaczynają się dla tego obszaru dopiero z wiekiem XVI, z chwilą gdy światełka wyższej kultury rozjaśnią nieco głuchą ciemnicę puszcz, zalegających zarόwno nieżyzną wyżynę pojezierza, jak i przyległe jej od południa i pόłnocy niziny, gdy siekiera hutnika i smolarza przygotowuje karczowisko dla pracy rolnika a organizacya kościelna i polityczna zapewni opiekę pracy ludzkiej i jej owocom. Jeszcze w XV wieku na całym obszarze nieliczna ludność prowadzi życie leśne. Głόwną część obszaru zajmowała dawna Sudawia, jedna ze starożytnych ziem pruskich, zamieszkała przez plemię pokrewne podobno Jadźwiengom. Ujarzmieni w części przez Krzyżakόw a w części przez Litwinόw, wyginęli Sudawowie, podobnie jak pokrewni im Jadźwiengowie, nie tylko od oręża, ale przez zetknięcie się z wyższą kulturą napływających z przyległych krajόw: Mazurόw, Rusinόw, Litwinόw a w części i Niemcόw. Pokrewieństwo z Litwinami ułatwiło wsiąknięcie resztek wojowniczego plemienia Sudawόw w lepiej zorganizowane społeczeństwo litewskie. Czy rozległe grodzisko Szurpiły (na pόłnoc od Suwałk) było litewskim czy też sudawskim trudno widzieć. Właściwa forma nazwy: Szurpile nie może służyć za wskazόwkę, z powodu  pokrewieństwa plemiennego i językowego Sudawόw z Litwinami. Krzyżacy rozszerzające swe panowanie nad Sudawią od zachodu, zetknęli się z Litwą, roszczącą rόwnież prawo do panowania nad obszarami prawego brzegu Niemna. Zapewne już w układzie zawartym z Krzyżakami nad jeziorem Melnem ułożono podział Sudawii między Zakon a Litwę i wkrόtce potem na zjeździe ww Wielonie 1435 przeprowadzono rozgraniczenie między „Prusami a Żmujdzią, Litwą a Sudawią.” Toeppen twierdzi, iż traktatem brzeskim 1435 Zakon zrzekł się Sudawii na rzecz Litwy. Obszar ten włączony został do wojewόdztwa trockiego i rozdzielony między powiaty: trocki i grodzieński. W skład powiatu kowieńskiego wchodziła dzisiejsza pόłnocna część gubernii suwalskiej, stanowiąca część Żmujdzi. Brzegi Niemna były z dawna już zaludnione (obok osad litewskich istnieją tu zamki krzyżackie w XIV w), ale reszta obszaru dzisiejszej gubernii stanowiła rozległą puszczę, ktόrą krόlowie, od XVI w. począwszy, rozdają częściami możnym panom, kościołom, klasztorom, dla poparcia kolonizacyi. Pierwotnymi ogniskami kultury i chrześcijaństwa są: zaniemeńskie Troki (z klasztorem benedyktynόw od 1405, bernardynόw od 1615 i dominikanόw z początku XVII w.) i nadniemeńskie: Kowno (bernardyni od 1467, dominikanie 1621, benedyktynki i kollegium jezuickie), Merecz (dominikanie od początku XVII w. i kollegium jezuickie od 1676), Grodno (kollegium jezuickie 1623), Preny (kościόł 1609), Olita (parafia 1524), Jurburg (kościόł 1430, ponowna erekcya 1522). Pierwsze kościoły poojawiają się na obszarze dzisiejszej gubernii dopiero w XVI w. Krόlowie rozdają część puszczy, zwłaszcza w pobliżu Niemna, możnym rodzinom litewskim i ruskim (Radziwiłowie, Czartoryscy, Sapiehowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Glińscy, Wiszniowieccy, Ogińscy, Zabrzezińscy, Wołłowicze), ktόrzy, bądź jako właściciele, bądź w charakterze starostόw, wznoszą tu piersze kościoły, zakładają klasztory, urządzają pierwsze miasteczka, ściągają osadnikόw z Mazowsza, Podlasia, Litwy i Prus. Jeden z najdawniejszych kościołόw parafialnych mają Balwierzyszki nad Niemnem (erekcya z 1522); następnie idą: Olita (1629), Pożajście (1550), Wierzbołowo (1554), Wisztyniec (1560?), Wiesieje (1562), Przerośl i Filipόw (1572), Augustόw (około 1561), Lipsk (1583). Dolina Niemna i obszar między traktem krόlewieko-kowieńskim (na Wierzbołόw) a Niemnem, dzisiejsze powiaty: władysławowski, wyłkowyski i maryampolski, wcześniej się zaludniły, dzięki żyznej glebie, zachęcającej do pracy rolniczej, i łatwemu zbytowi produktόw. W XVII w. dopiero zaczyna się kolonizacya wyżyny pojezierza (dzisiejsze powiaty: suwalski, sejneński, kalwaryjski); powstają tu dwa ważne ogniska religijne i centry wyższej kultury: klasztor kamedułόw w Wigrach (od 1800 siedziba biskupa), ktόrego działalności kolonizatorskiej zawdzięczają swoje powstanie Suwałki i klasztor dominikanόw w Sejnach, ze szkołami (klasztor 1602, szkoły 1768, katedra biskupia 1822 i seminryum 1834). Jak klasztor kamedułόw w Wigrach dał początek głόwnemu miastu tego obszaru: Suwałkom (prawa miejskie 1820), tak znowu klasztor maryanόw na pograniczu puszczy preńskiej i kowieńskiej w osadzie Staropole, założony w 1765, był zawiązkiem Maryampola (prawa miejskie 1792). Kościelnej fundacyi zawdzięcza też swόj początek Kalwarya (1640). Rozwόj Władysławowa wiąże się z klasztorem karmelitόw, ktόry powstał z fundacji krόlowej Cecylii Renaty wspόłcześnie z założeniem mista, nazwany od imienia krόla (1643). Większą część parafii obecnie istniejących utworzono dopiero w ciągu  XVII w. Jak widzimy, średnie wieki przypadły dla tych okolic na wiek XVII i XVII. Po 1795 obszar ten dostał się pod panowanie pruskie i stanowił do 1807 część departamentu białostockiego. Liczne starostwa przeszły z rąk dotychczasowych posiadaczόw na własność rządu. W όwczesnym powiecie maryampolskim było w 1800 30 folwarkόw, 731 wsi i 129 osad oddzielnych (młyny, karczmy), ogόłem 5608 dymόw krόlewskich; w powiecie kalwaryjskim 78 folwarkόw, 488 wsi, 17 osad, 5835 dymόw; w powiecie wigierskim 66 folwarkόw, 416 wsi, 28 osad i 5908 dymόw. Wliczono tu i dobra poklasztorne i kościelne, zabrane przez rząd pruski. Dobra te rozdzielone zostały na 53 domen i częściowo wydzierżawione. Większa część tych dόbr została po 1831 w formie donacyi i majoratόw ponadawana przez rząd wyższym wojskowym i cywilnym dostojnikom. Własnością rządową pozostały tylko lasy. W 1850 na obszarze όwczesnej gubernii augustowskiej było 1,007,358 mόrg lasu, w tem 477,000 mόrg lasόw prywatnych, 6,580 mόrg miejskich, resztę stanowiły lasy rządowe. W 1872 na ogόlną liczbę 3403 wsi było 2065 dawnych wsi rządowych. Wskutek takich stosunkόw średnia własność nie mogła się rozwinąć. Za księstwa warszawskiego część departamentu białostockiego weszła w skład departamentu łomżyńskiego, a obwόd białostocki został w 1807 przez Prusy ustąpiony Rossyi i włączony do gubernii grodzieńskiej. Po utworzeniu krόlestwa polskiego departament łomżyński zamieniony został w 1816 na wojewόdztwo augustowskie, przemianowane w 1837 na gubernię.

Bibliografia. Holskiego „Geographie u. Statistik” (2t, 1800, Berlin); Aleks. Połujański: „Wędrόwki po gubernii augustowskiej” (Warszawa, 1859); tegoż „Opisanie lasόw krόlestwa polskiego” (II, 333 i następne); Mazierowicz: „Album Augustowskie” (Wilno u Zawadzkiego, 1857 6 widokόw) i „Przegląd Augustowski” (?). Obszerny opis gubernii, z widokami fotograficznymi Suwałk, Dowspudy, jeziora Szurpiły, mieści „Pamiatnaja kniżka gubernii suwalskiej” z 1872 wydana w Suwałkach pod redakcją Michała Kirkora, sekretarza rządu gubernialnego. Spis miejscowości ułożony powiatami, podała „Pamiatnaja kniżka” z 1787. Sprawozdania z poszukiwań gieologicznych dokonywanych przez ks. Giedroycia w 1878 i 1883 (pamiętnik fizyogr., tom VI z 1886). (Opis gubernii dostarczył E. Uśc. Z Maryampola; danych do opisu Suwałk R. Wierzb. z Suwałk; opisy miasta, powiatu, układ powierzchni i historyę obszary opracował Br. Ch.)